Monday, July 27, 2009

Grape Grape Wine, Hnahlan : Bordeaux Of India

¢ Lalremruata Renthlei

Winery hman hun chuan nghahhlelh a hlawh viau a, Hnahlan khua hian an nghakhlel zual niin a hriat. Thil awm lo a ni hauh lo, loneih bansana Grape chingtu khua an ni tlat a ni.


France ram kan hria a, khawvel ram ropui berte zinga mi a ni. Hmingthanna em emna a neih chu khawvela wine siamchhuaktu hmingthang a nih hi a ni.

France ramah hian Bordeaux leh a chhehvel chu grape chinna a ni a, helai bial velah hian grape variety chi hrang hrang chingin France ram mai ni lo khawvel pum huapa chhut pawhin grape chinna hmunpui a ni.

Mizoramah chuan Hnahlan leh a chhehvel chu grape chinna hmun a ni. Mizoram mai a ni lo, India ramah pawh Hnahlan leh a chhehvel tluka grape thatna a awm lo hial ang. India ram lum tak hi grape chin theihna chi a ni lo a, grape hian that duh bikna climate a nei a, Hnahlan leh a chhehvel khuate khi a ngeih em em mai.

Hnahlan khaw mipuite chuan Winery chu ‘Tlumte thlira kan thlir’ an tihial.

Kumin March thla atang khan hmang tan thei turah an inngai a, an lawm hman viau, thenkhat phei chuan ka mamawh tawh dawn lo tiin grape umna atana an hman thin Tanky te an lo tiral hman.

Mahse, ruahman angin thil a kal lo a, ENA an nei hman lo, chuvang chuan Winery chu an hmang thei awn rih lo a, an um dan pangngaiin Tanky bawk anhman leh a ngai dawn a ni.

Hnahlan khaw pa Zairemthanga chuan Winery chu chanchintha tluk hiala a ngiah thu sawiin, “Mizoram tan chuan chanchintha number one a tling,” a ti a, “Rao Winery aiin a ropui zawk a. Mizo fate tana kuthnathawh lama chanchintha awm chhun a ni,” a ti hmiah.

Zairemthanga hi middle school head master thin a ni a, MLA inthlan hnuhnung berah khan a in-candidate ve a, vanduaithlak takin a tling zo lo.

Zairemthanga chuan, “Jhuming system a nek chep a ni,” a ti a, “Green Mizoram tihte pawh hi Hnahlan hian a lo thawk nasa ber a lawm maw le,” tiin an grape chin chungchang a sawi.

Hnahlanah hian hrilh pawh ngai lovin huan nghet neih a lar hle a, an huan nghet neihah chuan grape anching ta thin a ni. Nikum khan Hnahlan khua in 530 velah loneih tum in 30 pawh an tling mang tawh lo a, thenkhat leilet neite pawhin leilet hlamchhiahin grape hi an ching tawh a ni.

Zairemthanga chuan grape chu chaw zinga chhiar tel a nih thu hi Mizote hian hre lar zual ila a duh thu sawiin, “Grape hi food item zinga mi a ni. A ruih lam ringawt hi mite hian an sawi a, taksa tana a thatna te leh chaw tha a nihzia te hi hriain i sawi uar ang u,” a ti.

Hnahlan khua ringawt hian nikum khan grape quintal 4500/- vel an thar. He khua hi tun dinhmunah chuan Grape-ah an inghat a ni a tih theih ang.

Grape an thar chhuah chu a rahin an hralh meuh lo. Hralh duh pawh ni se hralhna tur a awm lo. Khaw mipuiin an nei vek a, an tan hralhna tur a awm lo.

Champhaiah Cold Storage chu a awm ve a ni awm e. Mahse, a vawt lo viau ni tur a ni, a vawt thei ang bera dah a nih pawhin 22 degree celcius a ni tawk.

Chu chu thil ropui vak a ni lo, Champhai leh a chhehvel hi 22 degree celcius vela vawt a ni reng. An Cold Storage chu hmantlak loh tak a ni.

An tan chuan grape um mai loh chu tih theih an nei lo. A hmin tai huna um tura lak chu a ni mai.

Grape wine quality tha taka siam pawh an tum thin thu an sawi a, “A special chauh hralh tur kan ti thin” an ti a, “A special bakah hian second leh third thlengin kan siam leh ta tho thin a ni. Hengho hi chu kan chhuang vak lo, a special erawh hi chu kan chhuang ve khawp mai,” an ti.

Kuthnathawk khua an ni a, kamding awmzia an hria a, mahse, chuti teh ualin an dah sang lem lo. Horticulture deptt an ngaina a, a chhan pawh anmahni puia tam zawk thar tura theihtawp chhuah puitu tura an ngaih vang a ni.

Hnahlan chu hnathawh uar khua an ni a, “Kuthnathawh hi kan uar khawp mai. Miin a thlai thar a hralh theih chuan tu pawhin hna an thawk peih,” an ti.

“Drug addict an awm lo a, grape a van deuh chang chuan zu zuar an awm leh phoh thin. Mahse, an awm meuh lo,” tiin Hnahlan khawmite chuan an sawi.

Mizoram pumah a khaw phu tawka chhutin Hnahlan khua aia lirthei nei ngah an awm lo ang. An khawlai kawng tha lem lo takah chuan motor thawm hriat tur a awm deuh reng.

Two wheeler a tam a, chutiangin motor dang pawh a tam. Mahse, an motor leh lirtheite chu Aizawl tlangval tih tur hre lo tena a mawi ber ber neia lennana an hman ang mai mai atan an lei ve lo, hnathawhna atan a ni an lei ni.

Kum tluanin hnathawh tur a awm reng a, hei hi khawtlang nun pawh a tinuam a, khawtlang nun a hrisel zawk niin an sawi.

Thalaite’n hna an thawh nasat avangin Hnahlan khuaah chhun pachangah ngat phei chuan naupang thlengin awm mai mai hmuh tur an awm mang lo.

Read more...

Winery Chu...

Champhai leh Hnahlanah Winery bun a ni. He Winery hi ruahman dan chuan member inzawmkhawmte enkawl tura tih a ni.


Champhai leh Hnahlana Winery an bun hi khawl inang a ni a, a kalpui dan tur pawh a inang.

He khawl hi company hrang hrang siam remkhawm a ni. Champhaia Winery atana project cost chu Rs nuai 222/- a ni.

Mizoram Intodelhna Project pawisa Rs nuai 83 puk a ni a, chu bakah Rural Bank atangin Self Help Group anga insawiin loan an la bawk a ni.

Champhai Grape Growers Association hian member 440 vel a nei. Governing Board member 15 awmin, chu bakah Self Help Group 27 inzawmkhawm ten aiawh an nei theuh bawk.

Hnahlan leh Champhaiah hian Rural Bank atanga loan an lak theihna turin Self Help Group angin an inziak lut a ni. Self Help Group pakhatah member 10 vel awmin Self Help Group an din nual a, chumi hmang chuan loan an la ta a ni.

An inenkawlna atan hian by-law an nei a, chumi chu an dan siam awm chhun chu a ni.

Governing Board chairman chu Horticulture Deptt. aiawh a ni a, Grape man bithliah vel pawh he Governing Board thutlukna hi a ni dawn a ni.

Winery hian tanky lian deuh deuh 15 lai a nei. Heng zinga 14 chu 11,000 ltrs dawng a ni a, pakhat lian deuh bik 15,000 ltrs dawng a awm.

15,000 ltrs dawng hi grape sawngbawl sa a nih tur ang a nih vek tawh hnua thlitchhuahna tura tih a ni. He tanky lian bikah hian Excise Deptt. te’n alcohol a pai tam dan an enfiah theihna turin enchhinna tur dah a ni bawk.

Winery-ah hian grape chu dah a nih hnuah lo her chiptu tur khawl in a her chip a, chumi hnuah ‘Mass pump’ an tih khawlah lutin chu chuan Tanky ah a chhung leh ta thin a. tanky pakhatah chawlhkar khat an dah ang a, chumi hnuah chawlhkar hnih dang sawngbawl turin Tanky dangah dah leh a nih hnuah a kar thum naah a process hi zo thei dawn a ni.

Hei mai hi a la ni lo, Iron Exchange Machine a paltlang a la ngai a, he khawl hian thil tha lo zawng zawng a lo paih fai leh ang.

Chumi hnuah Sweden siam khawl pakhat pawimawh zet a paltlang a la ngai a, chu chuan wine, hriselna atana tha tak ni thei turin a lo sawngbawl ve leh ang a, chu mai a la ni lo, a thlifimtu khawl pahnih a paltlang a la ngai leh bawk.

Heng zawng zawng a paltlang tawh hnuah chuan bottling theih tura peihfel a ni dawnta a ni.

Tanky an dah hi a lian tham a, tum khatah 1000 quintal um thei tura ngaih a ni.

Horticulture lama mithiamte chuan 1000 quintals atang hian um 12,000 vel a chhuak thei dawnah an ngai a ni.

Kuminah pawh Winery hi hman theih tura peihfel a ni tawh. Mahse, Extra Neutral Alcohol (ENA) mamawh a ni. He ENA hi Grape chingtute’n Grape umna atana chini an hman thin aiawhtu tur a ni.

ENA tel lo hi chuan Grape hi a um theih awn lo a, Horticulture official te chuan Uttar Pradesh sorkar hnen atanga lei tum a nih thu leh pawisa pek vek a nih tawh thu an sawi a, mahse, UIttar Pradesh sorkar hian an la rawn release thei lo niin an sawi.

Hemi a nih vang hian kuminah Winery chu hman tangkai a ni thei dawn ta lo niin a lang.

Horticulture-ho ruahmanna angin thil kal chu ni se kumin hian Grape Wine thianghlim zawk Mizoram mipuite’n kan in thei dawn a ni.

He khawl hmanga siamchhuahte chu “Zawlaidi” tih a ni dawn. Zawlaidi chu Hnahlan leh Champhai Winery chhul chhuak a ni dawn a, Mizoram chhunga hralh tura ruahman a ni.

Read more...

Harsatna Karah pawh

Vanramhluna chuan, “Khawl hi chu kan mamawh khawp mai a,” tia sawiin, “Syntex leh chini man hi a to si a,” a ti.


Grape chinga eizawng a ni a, Winery chu hman theih hun a nghakhlel hle.

“Special kan ti mai thin a, a vawi khatna hi a special kan tih chu a ni a.. A hnuah hi chuan chini te pawlh belhin kan um nawn leh thin a. Vawi thumna thleng hi chuan a la in tlak khawp m,ai” a ti bawk.

Vanramhluna hian kum 1999 atang khan grape hi um in a tui chu a zuar chhuak tan. Mahse, grape hi a tui tak taknan chuan chin atanga kum thum hnu vel a ngai niin a sawi..

Grape hmangin sum a la lut nual tawh a, grape huan pawh a nei tha khawp mai. Nikum khan quintal 98 lai a thar a ni.

“Litre khat Rs 100-in kan hralh a, quintal khatah hian litre 50-70 chhuak theiah kan ngai,” Vanramhluna chuan a ti.

Hahtaka an tharchhuahsa chu dehral a nih thin thu sawiin, “Kum 2006 khan Aizawl veng pakhatin min leihbuak sak tawh a, rilru a na duh khawp mai,” a ti a, “Chu mai chu a nilo, hmun dang dangah leihbuaksak hi kan tawng fo mai. Kan dinhmun hi hriain helaia kan grape chinte hi rawn hmuve se chuan an rilru an thlak ngeiin ka ring thin,” a ti.

“Tun hnaiah lawk pawh Millennium Centre-a grape tui zuartute’n harsatna an tawk niin kan hria a. Millennium Centre thuneitute’n zawrh an phal lo niin kan hria,” tia sawiin, “Hei hi a zia lo tak zet a ni. Mizoram khawi hmunah pawh Grape tui zawrh a thiang lo em ni?” a ti bauh mai.

Thingtlang pa fing a ni a, a mawl hauh lo. Khawpui milian leh inla changkang takte chuan finna lamah an tluk kher lo ang.

A ni chu nitin thing leh mau leh nungcha te, Pathian thil siam mawi tak takte nena inkawm anni.

Kut hnathawktute thlai chinin Mizoram khawpui ber Aizawla hmun changkang Millennium Centre-ah hmun a chang lo a nih chuan Mizoramin Millennium Centre a mamawhna a awm reng reng lo, tih chu pa thenkhat ngaihdan a ni.

Mihausate hausaa siamtu chu rethei leh kuthnathawktute an ni. Chuti a nih chuan Millennium Centre-ah chuan Mizo ta ni lo, ram dang atanga lakkhawm hlir zawrhna hmun tihna a ni. Mizo thilsiamin hmun a chang ve lo tihna a ni.

Vanramhluna chuan a thawnna thlenga harsatna an tawh thin thu sawiin, “MST Bus-ah hian kan thawn tlangpui a, MST Bus ni lo private motor-ah pawh kan thawn tho,” a ti a, “Bus a kal loh chang phei chuan a buaithlak thei khawp mai,” a ti.

Private motor-a thawn ai chuan MST bus nge ngea thawn chu a thawn man a tlawm zawk a, chu chu kuthnathawktute tan chuan um tang tang tham a ni.

“MST Bus-ah hian litre khat Rs 2- in kan thawn thin a, Private motor-ah erawh Rs 3 te a ni thung,” a ti.

Aizawl lama thawnthlak tur grape hi Hnahlan hian a nei reng a, MST Bus chu an sumdawnna kalzel theihnana hmanraw pawimawh ber zinga mi a ni. Private motor aiin a phurh man a tlawm zawk a, chu ringawt pawh chu kut hnathawktute tan chuan a hlu tham a ni.

MST Bus chu ni tin Hnahlan-ah a service lo a, chu chuan a chang chuan harsatna a siamsak thin. Chutih laiin transport deptt. chuan Night Bus air conditioned ngat Guwahati leh Shillong-ah khualzin phur tur a tir thung. Motor man tam a ni a, hlawkna an um vangah ngai ta ila, mahse, sumdawng mi ni la Hnahlana MST Bus pangngai service tir chu i duh zawk ngei ang. Mahse, hei hi development kalpui ngaihna hre lo Mizoram a ni tlat.

Vanramhluna chu kuthnathawkmi a ni. A hnaah a chiang a, a sum lakluh theihna pawh a chiang hle.

Grape chungchang sawiin, “Tunah Hnahlan Winery Society-ah kan inziak lut a, kg khatah Rs 35 zelin grape hi kan hralh thei dawn a,” tia sawiin, “Kg khat Rs 35/- a kan hralh theihna thlai hi a awm lo,” a ti.

“Hemi a nih vang tak hian Hnahlana awmte chuan thlawhma an bansan zung zung a, in 500 chuang kan ni a, kumin khan lo nei tura pawttu in 30 vel bak an awm lo,” a ti.

Mahse, thingtlang pa chuan manganna a nei. Khawvel changkang zelah tunlai thiamna mamawhna a sang zel. A grape te tha taka a zam theihnan GI Wire a mamawh, mahse, a duhtawk a hmu zo lo.

“Sorkar-in GI Wire min sem hlawm a, mahse, hei kan indaih ngang lo a ni. Tunah chuan thirzai hi min pe thei tawh si lo a, a buaithlak khawp mai,” a ti.

Hma a hruai asin
Hnahlan-a Grape ching hmasa ber chu Thanzama Hauhnar a ni. A grape atanga sum lakluh hmangin concrete in a sa tawh a, thingzaina khawl a bun tawh bawk. Kum upa lam a ni tawh a, a fapain an sumdawnna chu a chhunzawm mek.

Thanzama Hauhnar & Grape Hmanga a In sak

Hlawhtling takin grape a ching a, midangte tihhmuhtu a ni. Thanzama chuan grape a chin tan dawnin a that leh that loh tur a hre sa lo.

“Ka hrethiam vak lo, grape hi a hmuh pawh ka la hmu ngai lo a,” tia sawiin, “Huan kan nei a, kan huanah chuan thlai dangte kan ching thin a, mahse, a tha duh lo lutuk a. Tihral mai kan ui si a,” a ti.

“Ka fapain ‘Champhai-ah grape a awm a, ching ve ila’ a ti a. Thlai dang tha duh chuang lo nen, tihral kan ui bawk nen, han chhin chu thain kan hria a. Champhai-a grape tiak sa 200 chu va lain kan ching ta a ni,” a ti.

A chin tirh chuan harsatna an tawk a, miin a that duh an rinpui vak hek lo. “Kan enchhin lai pawhin ‘Hnahlanah chuan a hlawhtling chuang lo ang’ min tih sak a. Hnahlan mai ni lovin Mizoram pumah grape a tha thei lo ni te pawhin an sawi,” a ti.

“Mahse, Pathian malsawmna kan dawng a, a lo tha duh em em mai sia” tiin Zozam Weekly a hrilh.

Pa inngaitlawm tak Thanzama chuan amahin chinglo mahse midangin an chinga a rin tho thu sawiin, “Keiman ching hmasa ber lo mah ila tu emaw chuan Hnahlanah hian a ching tho ang. Tu emaw ber chuan bul a tan thoin ka ring” a ti fan.

Thanzama chuan a hunlai chuan grape bak chin tur a hriat loh thu sawiin, “Kan huanah khan thlai dang pawh kan ching thin a, mahse, a tha duh vak lo a ni. Kan beidawng ti tih tawh a, grape kha kan la chin ngai loh a ni a, kan enchhin a ni ber mai,” a ti.

“Ka fin leh fel vang a ni lo. Pathian malsawmna vang liau liau zawk a ni. Pathianin mal min sawm a, kan vannei em em a ni,” tiin Zozam Weekly a hrilh.

Thanzama’n a hlawhtlinpui tak hnuah Hnahlan paho chuan an chhunzawm ve ta. Tunah chuan Thanzama te hi grape nei ngah ber an ni tawh hauh lo, anni aia ngah an tam tawh. Mahse, Hnahlana grape ching hmasa bertu leh midangte kawhhmuhtu a nih vangin a hming a dai ngai lo ang.

Thanzama Hauhnar te hian nikum khan grape quintal 40 chuang an thar a, kuminah erawh an thar zat chiah a la hriat theih loh.

Thanzama fapa Lalrotluanga chu Hnahlan Winery Society secretary a ni a, a pa sumdawnna a chhunzawm a ni.

Read more...

Dawn Tisei?

Hnahlan chuan kawng thui tak zawh tur a la nei. Hnahlan Grape Growers Society te chuan Hnahlan khuain hlawhtlinna an neih theihna chhan chu media leh horticulture deptt. vang anti daih.


“Chanchinbumite’n min tarlansak reng a, min fak a, min ti phur a, chu chuan nasa takin Hnahlan a tilar a, Hnahlan grape wine an tilar a ni,” an ti.

Horticulture deptt. chu an pa en a, GI wire petu annih avangin an dah pawimawh khawp mai. An duh khawp an pe thei lo na chungin!

Mizoram Intodelhna Poject hmangin cheng nuai 83 an nei a, Rural Bank atangin loan cheng nuai 50 an la bawk. Chu’ng hmang chuan winery an sa a, he an loan lak hi an la rul leh dawn. Chumi awmzia chu sorkarin an hmingin loan a laksak a, anmah ni in a rulh antum dawn a ni.

Hmasawn an duh vangin an vaiin loan an la a nih ber chu. Chu an loan lak chu self help group angin an la a, an rulh leh a ngai a, an tharchhuah atangin kum tinin an rul leh dawn a ni.

Heta loan lak leh rulh tih velah tak hian Hnahlan khua chu a inlungrual thei ta lo. Grape chingtute zingah duh dan a inan loh avangin pawl hnihin an inthen ta a, hnathawktute khawpuiah Hnahlan Grape Growers Society leh Hnahlan Grape & Farm Co-operative Society a awm phah ta a ni.

He an buaina hi hmehmih vat a nih loh chuan nakina buaina nasa zawk la thlen thei a ni.

A nihna takah chuan Hnahlan Grape & Farm Co-operative Society thu leh hla hi a dikna chen a awm ve tho ang, chutiang bawkin Hnahlan Grape Growers Society dinna pawh a dik tho ang.

Hnahlan Grape & Farm Co-operative Society treasurer Lalthakima chuan, “A tirin ( Hnahlan Grape Growers Society) an induh lutuk a. Member tur pawhin grape kung 100 nei, chutah pawh a zam thei chin chauh member atan an ti a nih kha.” a ti bal bal a.

“Sorkar lam anni zawk a, hei vang hian thirzai pawh kan dawng ve thei lo. Anmahniin an control tlat si a, hei vanghian pawl kan indin phahta a ni” a ti .

Tun hma in Hnahlanah Hnahlan Grape Growera Association a ding thin. Mahse, he pawl hi a awm tawh lo a, a bo abang awm lovin Hnahlan Grape Growers Society-ah an ding leh a ni.

Hnahlan Grape & Farm Co-operative Society erawh hi chu kum 2004-a din a ni a, Mizoram co-society hnuaiah registered thlap a ni.

Hnahlan khuaa pawl pahnih, dinhmun inang leh eizawnna inang nei a awm hi thil buaithlak tak a ni.

Lalthakima chuan, “Inzawmkhawm pawh kan duh a, khaw khata pawl pahnih awm hi a tha lo e te pawh kan ti tawh a, mahse, a rem lo tlat thin a ni,” a ti a, “Pu Rammawia minister a nih lai pawh khan inzawmkhawm a duh a, VC te kokhawmin hma a la tawh a, VC-in inremna thuthlung a siam a, mahse, zawm a ni lo a ni ber ang chu,” a ti.

“Khatih hunlai khan chairman ka nia, sum leh pai nei zawk an ni a. VC hmalakna kha an duhta lo ni berin ka hria. Pawl hnihin kan la kal ta zel a nihhi,” a ti bawk.

Sorkar chuan Grape Growers Association a duhsak zawk niin Hnahlan khaw mi thenkhatte chuan an ngai.

Mizoram Grape Growers Association chairman chu B Remmawia a ni a, amah hi Champhaia mi a ni. He pawl hnuaiah hian branch hrang hrang an awm ta a ni.

Winery din a nih tirh lamah neuh neuh a awm thu Hnahlan pahoin an zep lem lo.

Tunah pawh society-ah an tel ve lo a, an tel ve loh avangin Hnahlan Winery chu an hmang ve thei dawn ta lo a ni.

Mahse, pawi an ti lo, pawi tih loh chhan an nei. An hminga loan tam tak puk chu an ngam ngang lo a ni. Mizo pa fing anni a, an ngaihdanah an tang ngam.

Lalthakima chuan, “Mizoramin grape wine lama consultant a neih Mahenra Rao hi Bangalore-ah pawh khan kan zu hmu a, a grape wine te pawh kan in a. Kan tem atang ringawt khan India ramah hian a hralh vak theihin kan ring lo, a tui lo,” a ti a, “Chu pa kaihhruaina chuan hetah ruahmanna neih a ni a. A kum khatnaah chuan an kal naw naw thei mahna, a kum leh lamah chuan an buai nak tawh mai thei a ni,” a ti.

“Loan za tam han lak hi a ngamawmin kan hre lo a ni. Kan inrawnkhawm lai pawhin ‘a hlauhawm tlat mai, chiang deuha zirchian a ngai a ni’ kan ti a, kan tel ve ta lo a ni” a ti.

“Self Help Group anga indin lovin pawisa puk lo hian sorkar hian Winery hi a din thei lo em ni?” a ti bawk.

“A nihna takah chuan Champhaia Bank-ah Syntex loan nuai 4 man vel kan la a, rulh a harsat zia kan pawl hian kan hre chiang khawp mai. Nuai tam rul tur hi chuan an beih ve fe chu a ngaiin ka ring,” a ti.

Grape Growers Society-a an tel loh avanga ngaih hran anni deuh nia a hriat thu sawiin, “CM adviser ni thin Pu Ramhluna Khiangte kha tum tam tak a lo kal thin alawm. Meeting a neihpui thin a, keini pawl chu min ko ve ngai lo,” a ti.

Horticulture Deptt. hnathawktute pawh fakin, “Anni hi chuan theih tawp chhuahin min pui a ni. Min enhrang lo a, min pui nasa em em,” a ti.

Lei chi an dil thlenga phalsak an nih loh thu sawiin, “Leichi kan dil a, kan pawl hming angin, mahse min lo phalsak lo a,” a ti.

Winery chungchangah pawh, “Engatinge co-operative society dinsa a awm reng a, member lah kan tam a, Winery din a nih theihnana Society hran din leh kher a tulna kan hrethiam thei lo,” a ti bawk.

“Awlsam tea thil hi tih mai mai chi niin kan hre thei lo a ni. Pawl angin khati zat sum nuai tel teh meuh loan kan la a nih chuan engkim kan chhut a ngaiin kan hria a. Account lama mithiam thawk turte pawh kan mamawh dawn a, chutiang chu kan nei si lo. Thingtlang pa in enkawl mai mai atan chuan thil hlauhawm thei niin kan hria a ni,” a ti.

Grape Growers Society chu Champhaia din a ni a, he society hian Hnahlanah branch an va nei ve zawk niin a lang. Chumi awmzia chu khawpui zawk Champhai chu grape thar tlem zawk mah ni se Hnahlan chuan a en tawn lo thei lo.

Winery kalpui tur pawhin constitution ni lovin by-law an nei a, chu an dan hmang chuan an inenkawl dawn a ni. Grape man tur pawh anmahniin an bithliah dawn a ni.

Hetah tak hian thingtlangpa mawl kan tih thin Hnahlan patlingte finna erawh turu tak a nihzia a lang.. Winery khawl chu thil tha a ni a, mahse, risk business a nihna chin a la awm. Thil chiang tak a ni tiin engmah an sawi thei lo a, nuai tel teh meuh loan an la a, member tin ten mawhphurhna an nei vek.

Board enkawl turin horticulture officer chu board chairman a ni dawn a, member dangte chu self help group an indin aiawh atanga pakhat zel a ni ang.

He board hi a fuh chiah ang em tih erawh zawhna pawimawh tak a ni. Hnahlan khuaa Grape & Farm Co-operative Society te thlirna hi ngaihthah chi a ni lo.

Pawl anga khawsa tho siin marketing lamah hma an la ho lo a, pawlin hma a la hek lo. Winery a hlawhtling viau ang a, an grape dah luh chu Rs 35/- hisap a ni dawn a. Mahse, an hralh theih loh chuan an tan buaina a ni ang. Kumina hman theih tura ruahman Winery chu hman theih loh a ni phawt a, media lamah sawi vul chuk a ni. Production pakhat pawh a awm hmain a hming tur ‘Zawlaidi’ a nih thu kan hre tawh.

‘Zawlaidi’ chu nakkum tun ang hun thlengin i la in chhin dawn lo tihna a ni. Tum anga a kal a nih chuan nakkum kum leh velah chuan i tem chhin tawh mahna le!

Grape Growers Society te pawl annihnaa a khaikhawmtu ber chu loan an la ho a, chu chuan a phuar khawm tih mai a ni. Mahse, tunah chuan Grape Growers Society-a telte chuan mawhphurhna an nei lian tawh kher mai.

Grape Growers Society te chuan Grape & Farm Co-operative Society te chu loan la ngam lovah an puh thung. A awm pawh a awm. Mahse, thui tak i chhut a nih chuan Grape & Farm Co-operative Society te hi dem theih an ni lo a, an tifuh lo ang tih sawi theih a ni lo.

Winery kutchhuak chu duhthusamin a hralh theih loh mai thei a, hriselna atana thil tha zawk a nih avangin mipui tan chuan duhthusam zawk a ni ngei thung ang. Mahse, ENA chhuanlam vangin Zawlaidi chu kan in hman dawn lo phawt.

ENA (Extra Neutral Alcohol) tel lo chuan grape chu Winery-ah um theih a ni lo. Horticulture official te chuan an leina hmun Uttar Pradesh sorkar in pawisa pe vek tawh chunga la pechhuak duh lo niin an sawi. Chubak hriat belh theih a ni lo.

Uttar Pradesh sorkar nawr chu thil harsa a ni hauh lo ang. Ngaihsak tawk loh vang emawa thil felhlel awm thei a ni.

A hmingah Zawlaidi a nih tur thu puan a ni tawh a, alcohol a pai tam tur thu thlenga sawi vek a ni tawh. Mahse, pakhat mah um a la ni lo, nuihzatthlak tak a ni. Raw-material grape a awm a, process-na tur khawl a awm a, chini aiawh tur ti mai teh ang ENA ber chu Uttar Pradesh sorkarin phalna a la pe lo, tih chu department thuchhuak a ni.

Chuti khawpa ENA a pawimawh a nih chuan a hma lama lo ngaihtuah awm tak a ni. He project hi hnawhsaruma tih a ni zawk a, engmah ruahman fel hma a puanzar a ni zawk.

Kuthnathawktute’n loan-in Winery khawl an lei tawh a, a dahna tur in an sa tawh a, ENA awm loh vangin kum khat loan pung a thlawna an rulh a ngaih dawn tihna a ni. Zawlaidi chu Mizoram chhunga zawrh tur chauha ruahman zui a ni bawk si! India ram chu Grape zawrh nan chuan hmun duhthusam a ni a, phailam chanchinbute chuan Hnahlan chungchang an ziah changin France rama grape chinna hmunpui Bordeaux nen an tehkhin a, ‘Bordeaux of India’ an ti thin.. Mahse, kan thawnchhuah theih ber tura kan ngaih grape chungchanga ruahmanna chuan Mizoram a pel lo phawt.

Mizoram chhung chauha zawrh tura ruahman hi thil fuh a ni lo. Total prohibition hi hlip ta se Grape Wine hlutna hi a tlahniam ang em? Grape hi food item a ni tih hria Mizo zingah an la tlem si, a hlutna hre tur pawhin he ramah hian a la mikhual lutuk.

Wine hrim hrim chu Winery chhuak vek ni thei se duhthusam a ni. Mahse, loan rulh tur a awm tih hriat a ngai tho. Hnahlan paho chuan leiba an nei tih an hriat chian a ngai thung ang.

Mizoram sorkarin a system a kalpui dan hi a dangdai ve hrim hrim bawk. Society anga kalpui tho si hian tu emaw thunhnuaiah a awm thin. Chumi awmzia chu mimal hlawk bik an awm thin tihna a ni. Chu chu pangpar chungchangah pawh hmuh theih a ni.

Chutiang bawkin Grape Growers Society member zawng zawngte chuan loan rulh tur an nei ta vek a, an rulh zawh hun tur an hre lo a, an hmalam hun chu eng takin an thlir tawp mai a ni.

Mahse, Grape Growers Society member-te tan chuan a hahdam thlak hle. An grape rah chu Rs 35/- hisap-in an chhunglut ang a, a bak chu a hralhna velah buaipui tur an nei tawh lo. A bak zawng chu Governing Body-in a ngaihtuah tawh mai dawn a ni.

Grape an tharchhuah chu Winery hmunah an va thlen ang a, kg-a 35/- hisap- a lo chhinchhiah a ni ang. Chumi hnuah daih a tui siam a niha hralh a nih hunah pawisa an dawng chauh dawn a ni.

Grape tui hralh atang chuan Governing Body chuan grape chingtute’n Winery an dinna mana loan an lak chu member tinte hnenah a lo cut sak zel phawt ang.

Winery chu ENA thlen theih loh vangin kuminah hman theih a nih loh hmel phawt. Hman theih pawh ni se hmang tur an vang tawh ang. A chhan chu Grape a hmin tawh a, lawh tawh a ni a, a tam zawk chuan syntex-ah an um leh rih phawt a ni.

Loan rulh tur erawh a pung zel. Kum khat chhunga loan punna pawh sang tak tur a ni phawt. Grape chingtute chuan loan lain Winery an din a, a hlawk ang em tih chu zawhna lian tak a ni ta.

Duhthusam anga loan an lak chu rul thei lo annih theihna chu an grape tui hralh theih leh theih lohah a innghat ta a ni.

Thil chiang tak erawh chu Grape Growers Society-a tel tawh phawt chuan loan rulh tur an nei ta vek a. An rulh hma leh rulh hma loh chu market ah te, management-ah te, an thar chhuah tam leh tlemah te a inghat ang.

Mizoram sorkar chuan horticulture deptt. kaltlangin theihtawpin a tanpui tho. Mahse, an mamawh ang erawh a pe ngah thei lo. Wire a zawnga hmingthang ber mai GI Wire pawh an indaih lo nasa lutuk. Kuthnathawktu, a bikin Hnahlan leh a chhehvela awmte tan chuan GI Wire chu thil tha berte zinga mi a ni si.

Hnahlan grape chu a tha a, ei tlak a ni a, Wine tha ber ber siam theihna a ni. Chuti khawpa tha ni si chu sorkarin a ngaihsak tawk lo. Special Scheme te hial pawh siamsak tlak an ni.

Management lamah tum tam tak sorkar a hlawhchham tawh. Kan thlai tharte pawh daih tawih a ni fo tawh a, sawhthing thlengin duhthusam kan thlen tir thei lo.

He ram hian dam khawchhuah a duh tak zet chuan Agriculture lam hi a hrut a ngai ang.

Read more...

Hnahlan Ka Kal Ve Hlauh

¢ Tuikhuahthanga

Hnahlan khua chu Burma ramri bul Tiau lui hnaiah a awm tih kha kan hriat ve chin chu a ni mai a. Chu khua atang chuan technology lama lar thut thil a awm ngai lo a, mipui tam avanga ropuina a nei hek lo. Chu khaw lar lem lo tak c hu tunhnai khan hmuh a chakawm ta thut a. Hmuh leh zirchian thama ngaih a nih avangin kal dan tur kan ngaihtuah a. Horticulture hotute remruatnain kan tlawh ve thei ta hram a. Kolkota leh Mumbai khawpui te tlawh ai chuan Zopa hlawhtlinna hmun hmuh chu thil nuam tak a lo ni.


Zoram zawng zawng hian Hnahlan angin hna thawk vek se aw...
Hnahlan hi eng ang khua nge a nih ka hre ngai lo. Grape chin thu hla avanga a rawn lar tak hluaiah hian kal ve ka chak a. Chuti chuan an khua kan han hmu chu eng dang hmu lovin an khaw dai atangin grape kung inphun tlar zei zui mai chu kan hmuh chhun a ni ta ringawt a. Tunhma chuan khaw harsa ve tak an nih pawh ka ring. An grape chu a hlawk a ni ang. Sorkar leh sorkar loh an sawi lo a, an grape huanah an kal zo vek niin ka hria. Khaw chhungah mihring hmuh tur an tam lo em em a. Kawna rei lo te kan han din chhung pawhin grape rawn phur hawng nuho/thalai em phur leh bike-a grape phur kan hmu nghal zut zut mai a.

Hlim takin an grape phurh ei turin min sawm a. Engatinge an hlim em em tih chu ngaihtuahnaah a awm nghal. Chhanna dang a awm lo- an hnathawh hlawhltinna ah chuan an hlim a ni tih loh rual a ni lo. Hnathawhnaa hlawhtling hmel hmuh hi a va nuam em! Aizawl nula hmeltha ber ber aiin an tha ber vek ka ti lo. Mahse, an hmel hmuh a nuam a ni. Hmel hmuh nuam aia thlanawm dang mihring hmel a awm chuang lo an ti a ni lo’m ni? An aia hmuhnawm hmel hi a awm ngai chuang lo ang khua velah hian.

He khua hian hna an va thawk nasa em! Chhun dar 11 velah an khua chu chanchinbumi dang nen kan thleng a. An wine siamna tur khawl hmunah an khaw grape chin lama hotute nen kan inhmu a. An winery din chungchang kan sawiho. An phur kher mai. An tih dan kan zawt a. Sorkarin cheng nuai 83-in (MIP atangin an lo puk a, NLUP scheme hmanga an pe zui nghal anih loh chuan rulh a ngai ngei ang. Mahse, MIP programme a pawisa hman hlawhtlinna hmuh tur awmchhun a nih hmel) an tanpui a. Chumi piah lam chu Rural Bank atangin an lo puk belh bawk. A tawi zawngin sawi ta ila, Grape an ching vak a, an thar tam a, wine-a siam a ngai tih an hria a, an khaw tangrual chuan wine siamna din an tum a, pawisa an nei si lo. Eng tin tin emaw khawl din dan tur chu an duangchhuak hlawl a ni ber mai.

Khawvel hi fang fang ila, mipui thawhrimnaa bultan, mipuiin an duanchhuah, an thlai thar industry din nana hman, an siamchhuah leh an hralhchhuah atanga mipuiin a hlawkna an tel bawk, engmah zep ruk awm bawk lo, langtlang vek mai si he Hnahlan khuain an din tluk hi a vang ve viau mai thei.

An rualawhna leh tumruhna chuan kawng hrang hrang an lo dap tawh thin he khua hian. An hlawhtling mai lo. Mahse, tunah chuan Zoram pum puiah hian kuthnathawktute dinchhuahna khua tia sawi theih an lo ni ta. Mak ka tih em em mai chu khaw chhungah an awm tha hman lo hi a ni. Chhuna winery chungchang kan sawipuite kha tlaia grape huan kan tlawh chuan an huanah hna thawkin an lo buai leh hle tawh hlawm nia maw le. Hui ha.. an hah.. mahse an hlawk a ni ang. Ngaihtuahnaah chuan he khua ang hian Zoram khua zawng zawng hian hna thawk se thinlunga cheng Israel ram nen kan danglamna tur kei chuan ka hre hauh lo mai.
Thlam Ropui Ka Tih ve

Mizote thlam chu kum khat atana din, a tul changa thlipui leh ruah han tawrh daih mai theihna a ni tih chu kan hre vek mai. Pi pu atangin thlam nei hnam kan ni. Mizote chanchin zawng zawngah thlam chuan hmun pawimawh a chang a. Riahbuk thlam chuan hla thu ropui leh nula leh tlangvalte lunglenna a khawih tel thin. Chu thlam chu tunlai hunah a awmzia thlak danglam a ni ta mai emaw tih turin politician te thlam ropui chu hahipin kan sawi ta a. Thlam a ni lo e, mihausate nawmchenna hmun a ni zawk e tiin kan sawi a. Kan thlawh sawmfang bukthlam zawng a ni mawlh lo ngei mai reng a ni.

Chuti chuan maw, thlam chu kan hrethiam mai ang. Mahse, Hnahlan khuain thlam an tih ang hi a chunga mi hi an ni lo ve vein ka hmu pek. An grape huan thlam chu rinawm tak, riah theihna leh eirawngbawlna nuam pangngai, a chhuat pawh dap mai mai ni lem lo, thingphel phah deuh thlap, chhungkaw pangngai khawsak theihna hmun changtlung tak a ni deuh zel. Hei hian an thlam pawimawhna a tilang chiang a. An thlam chu hmun nghet leh an chhungkaw innghahna hmun, Aizawl khawpui a mite nen tehkhin dawn ila an dawr hmun, an office hmun ang ani tih an chiang a. An eizawnna ah chuan an innghat tih a hriat a. Hmun an bengbel a ni. Leilehnaah chuan kut an nghat tawh a, hawi kir an tum tawh lo tih a lang chiang a ni. Hei aia thlam ropui a awm thei dawn em ni zofate tan hian.

Zu an buaipui ve lo: Zoram pumin zu kan buaipui luai luai a. Kan insawifiah siak a. Mahni tanna lamah kan a vek a. Bible kan tlawhchhan a. Tumah kan in pawmsak chuang lem hlei lo a. Kan inhmin hek lo. Zu chu alcohol hi a ni mai a. In tura he alcohol hi a tam chuan mi a rui thin a. A tlem chuan taksa tan pawha tha a ni ve tho bawk. Thlai chi tin rengah hian alcohol hi a awm a tih theih hial ang, Grape-ah hian alcohol a awm ve tho a, chu chu hmanlai atangin hnam fingho chuan an lo hmuchhuakin an lo hmang tangkai tawh thin. A hmanna tawk tein. eizawnna harsatna ram keini ram angah hian thlai thar hlawk kan nei si lo. Hnahlan paho chuan chu thil chu ngaihtuah chhuakin an thar ta nghek mai a. Alcohol lam an ngaihtuah lo a, thlai thar hlawk tak, chaw chi khat angah ngaiin an sawngbawl a ni ta ber mai. Mak ang reng tak mai chu Hnahlan paho ngaihdan hi ram changkang Europe ho pawhin an ngaihdan a ni ve thlap bawk. Aizawl pa inti ho ai hian an ngaihtuahna a thleng thui zawk em ni aw.? Chuti chuan, an Kristianna chiah dal lem lo bawk tih a lan chianna em em chu an grape tharchhuah atang chuan sawma pakhat Kohhranah an chhunglut ta hlawm. Kohhran pawhin lawm takin a lo pawm a. Mahse, a han sawngbawlna tur te kha a buaithlak a. Chuvang chuan, miin Kohhrana a rawn chhunluh pawh chu lawm tak chungin a neituin a lei let leh duh a nih chuan grape kg khat cheng sawmthum angin an pawm a. A neituin a lei let leh duh lo emaw a nih chuan thlai thar thawhlawm dang angin a lei theituin a lei mai a. Pawisa fai chuan Kohhranin an lo tel ta thin a ni. He ngaihdan thianglim tak hian zu leh ruihtheih dang nen inzawmna a nei hauh lo. Chu chu Hnahlan khaw rilru leh ngaihdan chu a ni. MLTP Act-in a tibuai lo a, chaw chi khat an thar a ni mai. Grape wine-ah hian Alcohol chu a tel ngei a. Mahse, sualah an ngai lo. Meidil kalna hial anga ngaitute ngaihdan chu an khawngaih viau ta ve ang. Hnahlan Kohhran Upa pakhat K Lalnunzira chuan, “Chaw chi khatah kan ngai mai a, thingpui inin kan in mai. ‘Khawi maw in ta a tui em?’ tiin kan intem sak mai mai a ni,” a ti.

A Chin ve theih em
Zoram pumah hian a theih vek lo ang. Hetiang lama mithiam ka ni lo a, ngaihdan sawi thui tur ka ni lo tih ka hria. Mahse, mawl taka ka chhut chuan Hnahlan leh Champhai leh a chhenvelah hian grape hi an ching ber a., a tha duh hle a, cChuti a nih chuan henglai ram hi sea level atanga 4500 ft vel leh a chunglam sa sang te an ni hlawm a. Kan ramah hian hei ang tluka sang ram a tam em em a. Chung hmunah te chuan thlai chin bik tur hre lovin an la rethei hle mai a. Engahnge an chin ve mai loh ang. Kan pu Chhura’n “Na a chu ni se heti hian a ti mai tur” tia chengkek lawh nachang a hre der si lo kha kan va ang mai awm em. Kan khaw bul vel hi i en teh ang u. A lo tha duhin dinkhawchhuah nan pawh kan hmang mai thei asin.

Harsatan chu Thirzai
Grape chin buaithlakna ber chu a zamna tur thirzai hi a ni. Ngaihdanah chuan thirzai quintal 4 vel hi grape huan tin khat hmunah an zam ral niin a lang a. Chu chu Rs 40000 man a tling lo deuh a. Hemi neih hi thingtlang kuthnathawk tan chuan a har lai ber a nih hmel. Horticulture deptt. hian an sum neih ang tawk chuan an pe ngei mai. Mahse, department lian an ni lo a. A dap theihna lam lama an dap pawhin thingtlang mamawh hi an la phuhru zo lo niin a lang. A chingtu lam chu an inpeih. Hetih lai hian NLUP te kan sawi ri a, a then chuan nuai khat lai pawh kan sawi ri. Chuti a nih chuan NLUP pawisa engemaw zat hi chu thirzai lei nan hmangin grape ching duhte thirzai leina tur hian han pe zung zung mai se a hlawhtlin hmel lo maw.

Horticulture department ho lah hi a hnathawktute an tui a. Hnahlan lama kan kal ve naah pawh hian an officer te hi thingtlang khaw ho nen hian an ti ti ho thei em em mai a. An lo inhmelhriat vek mai lehnghal a. He mite department leh kuthnathawktute thawhhona hi kan ram dinkhawchhuahna tur tling hialin ka hria. Tute emaw department han fak hluai hi ka chak vak lo thin. Khawi laiah emaw dik lo hi a lo awm leh thin si a. Mahse, fak tlak pawh fak duh lo chu misual nihna a ni leh si. Hnahlan pa pakhat chuan, “Min bialtu Pu Mapuia (SDHO) hi a vir chak a, thahnem a ngai a, hlawhtlinna tam tak hi amah vang a nihna lai a awm reng a ni,” a ti hial. Chutihrualin an directorate lam puihna lo chuan ani pawh hi a chet vak theih a rinawm loh. Kuthnathawktute leh department lam tanrualna hi thu ngaihnawm leh hmuhnawm a tling.

Ram NgawHumhalhtu Hnahlan
Khawvel buaipui ber pakhat chu ram tihkan vanga ramngaw chereu, chumiin a hrinchhuah boruak lum leh khawvel chhe mek te, Ozone pawptihte hi a ni a.

Mizo loneih dan Jhuming Cultivation hian ram a tihchereu dan chu kan hai lo. Loneih tihtawp chu sorkar kal tawh zawng zawnge thil tum a ni. Mahse, an thei thin lo. Hnahlan erawh an hlawhtling.

In 530 vel khua in kum tin rampui thiata an hal hluah hluah thin chu an bansan a. Kum inah hian loneih pangngaia nei chu in 30 vel chauh an ni.

An hriat loh hlanin khawvel chhe mek chu an lo hum nasa hle ta mai. Rei lo teah ngawpui an nei leh duai ang a, tunge a hlawkna tel ang? Zoram leh a chhunga chengte hi kan ni ngei ang le!

Read more...

Himalaya tlang chhip hnehna

¢ Vanlalremruata Tonson

'Khawvela tlang sang ber chu Mt Everest a ni' tia Himalaya tlang ropui tak chhip zum pakhat a nih thu a zir thin lai te chuan chu tlang chhip sang lai thlen tumin a thawkchhuak ang tih Capt Dr Samuel Lalrintluanga chuan a suangtuah pha bik kher lo ang. Chu tlang chhipa lawnchhuah tumte zingah a tel mai a ni lo, chu tlang chhip han thlengte hotu ber 'climbing leader' a ni.


Mahse, tlang chhip, mahni nunna thap leh sum maktaduai tel senga mite'n thlen an tum thin Mt Everest-ah chuan Buddha lim leh hnehna thinlung chauh lo chu tlang chhipah chuan han hmuh leh chhar tur a awm lo.

India chuan kum tam tak chhung khawvel mihringte'n tlawhpawh theih lohva an ngaih thin tlawhpawh vetu nih a chak a, sum tam tak sengin chu tlang chhipa lawn turin mi a tir thin. Chutianga tirh tur mi an zawng a, chak tak tak an tam mai, mahse, an duh pakhat chu Capt Dr Samuel Lalrintluanga chu a ni.

Army Medical Corps (AMC) a ni a, 2006 October thla khan chu sipai pawl pakhat chu a zawm ve a ni. Training an nei a, a titha ber pawl a ni. Test leh exam hrang hrangah a titha ber pawl a ni a, training-ho that leh that loh enchhinna pawimawh ber pakhat Better Procedure and Efficiency Test (BPET) an tiha 'excellent' hmu mi pahnih zinga pakhat chu Samuel-a chu a ni. A thianpa chu a hnathawhna hmun tur chiang tawh (posting fel tawh) a ni.

Mt Everest tlang lawn tur Nehru Institute of Mountaineering team chuan doctor thiam leh tlang sang tak lawn tlak, hrisel an mamawh a. Training-na hmunah chuan an sawm thin. A lo chak vak lo a, an sawm leh thin. "Vawi thum lai min sawm," tiin a sawi.

A tawpah chuan tih ngaihna dang a awm lo, an class pumah a duh an awm leh awm loh an va zawt ta a, class pum chuan duhin ban an lo pharh vek mai si a, ani pawh a inngaihtuah harh thut a ni ang, a hma zawnga duh lo thin khan ban a pharh ve leh hnuhnawh ta.

"Chak vak mang nang," tiin Samuela chuan Mt Everest tlang lawn chungchanga zawhna chu a chhang. Mahse, "Vaiho hi an fing a, thil tha an hria," a ti thung.

Samuel-a hian a chak emaw chak lo emaw, Nehru Institute of Mountaineering, Uttarkashi, Uttarankhand team-in Mt Everest tlang chhip lawn tura an mi duh chu a ni tlat. Lawn chak leh ban phar hmasa ber berte kha BPET-ah 'good' chauh a ni si a, 'excellent'-in ban a phar ve takah chuan sawi buai tur a awm lo, an duh chu 'excellent' a ni. Chu chu April 2007 kha a ni. Kum tawp lamah chuan Himalaya tlang lawn tur chuan an inbuatsaih ta.

June 2008 khan selection camp neiin feet 18,900-a sang Draupadi Ka Danda an lawn phawt a, August thlaah a aia sang Mt Satopanth, feet 23,212-a sang an lawn leh a ni. Kumin January thlaah chuan Mt Everest chhip thleng tura inbuatsaihna hnuhnung ber tanin winter camp an nei a, chuta tang chuan Himalaya tlang chhip sang lai ber Mt Everest chu an pan ta a ni.

April ni 28 khan Mt Everest tlang lawn tak tak chu tanin a panna kawnga chawlhhmun hmasa ber Camp One chu an chhuahsan a, AMC doctor an sawmchhuah tak hram Samuela chu deputy team leader a ni. May ni 21 khan an tum ram summit, Mt Everest chu an thleng ta a ni. Camp One atanga summit thleng rang ber team an ni nghe nghe. Chu chu record a ni.

Mahse, record siam turin Samuel-a chu a inpek a ngai thung. Ani chu Mt Everest tlang chhipah chuan han chuang lo mah se a naute chu an han chuang a, India ram tan khawvel record an siam a ni.

Climbing leader a nih chuan tlang lawn inzui zingah a hmasa bera a lawn a, hma a hruai a ngai. Mahse, kalkawngah a ban a lo tina palh a, midangte tana hnawksak leh tikhawtlaitu a nih thei tih hriain a naute chu summit thlen hma camp hnuhnung berah chuan a lo nghak ta zawk a ni. Chuta tang chuan Mt Everest chu metre 850 chauh a ni tawh.

Na chung chung leh che tha vak thei lo chunga mahni hmasiala tlangchhip han thleng nih tum ve talh chu, "Leader tan chuan a tha lo," tiin Samuela chuan a sawi. "Ka delay ang tih ka hlau a, kan hlawhtling lo ang tih a hlauhawm bawk," a ti.

A naute mi 10 chuan Mt Everest chu an han thleng a, ni khata tlang chhip han thleng tam ber an ni nghe nghe. Tlang chhip ler han thlengte nen chuan an lo haw tlang leh a, India ram an chhuah atanga ni 60 chhungin India ram an thleng leh hman a, hetianga let leh rang hi tun hmain an la awm ngai lo a ni.

Tlang chhipah chuan engmah an hnutchhiah lo. Phal a ni lo a, tuman an tihhnawk loh tura humhalh a ni. Tlang lawnte hian ek tak ngial pawh an hnutchhiah tur a ni lo. Bawmah an thun ang a, an hawn leh thlap tur a ni. Tlang lawn phalna nei lote thlen ve theih chinah chuan a khawntu an lo awm a, chu chuan Kg-ah Rs 300 an hlawh thin. Thil dang hi chu lo han dah lui an awm pawhin a tukah han thleng leh ten an la thla leh mai thin. Buddha lim erawh chu engemaw tia a bo palh pawhin remchang hmasa berah an han dah ziah thung.

Hnehna thinlung bak tlang chhipah chuan han chhar tur a awm lo a, mahse, chu thinlung man chu a tlawm hauh lo. Nepal sorkar hnenah Mt Everest lawn phalna nei turin cheng nuai 75 an pe a, an kal velnaa lo buaipuitu tur contractor hnenah cheng nuai 74 an pe bawk. Cheng nuai 75 pe tlang lawn phalna an neih chu Nepal-in India team-te hnena 'concession' a pek a ni a, ram dang chuan an chawi tam fe thin.

Contractor chuan Base Camp thlengin a han dah a, chuta an puakphurte chuan ni khatah Rs 500 an hlawh a, a chak deuh chuan Rs 1000 an hlawh thung. Mahse, tlang lawn phalna nei lote kal theih loh chinah chuan mahni veka bungrua leh mamawh zawng zawng inphurh a ngai a, Kg 40 vel phur zo tan lo chuan tum ve kher chi a ni lo.

Mahni mamawh engkim inphurha rit tawk taka kal a ngaih avangin thiante ruang tak ngial pawh hlawma hawn hleih theih a ni lo. India-ho chu an inphum hram hram zawk a, khawthlang lam (European) phei chu an inkalsan mai thin. Inphum dan ber chu vur kak kara inpaihte a ni mai thin. An lawnna lan Southern Slope-ah ringawt ruang 30 vel hlawm loh a awm nia sawi a ni a, Northern Slope-ah phei chuan 40 vel awm nia sawi a ni.

Kalkawng pangngai a awm thei lo a, vawiina kawng chu a tukah chuan vur tawlh leh thil dang eng emaw avangin kawng a lo ni leh tawh thin lo. Samuel-a pawh chuan chuti khawpa ruang hlawm loh a tam nia sawi ni mah se pakhat chiah a hmu.

Vur tawlh leh kak karah chetsual theih reng a ni. Tawlh palh chuan inhamna tur reng a awm lo. Vur tawlh (avalanche) pawhin a man teuh hle bawk. Minute 10 velin tlai se chuan an insaseng hman lo ang a, lo let leh tur pawh an awm dawn lo niin Samuela chuan a sawi. Chutiang karah chuan Himalaya tlang sanga chengte pawhin an tih Mt Everest-a hnehna thinlung awm han nei ve turin an thawkchhuah a ni. Vur kak kal kai turin lei 32 ngawt an dawh chawp a, chung zawng zawng chu an inken vek a ni. Inham tanna turin hrui an thlung a, chutianga an thlun chu Km 18 lai a tling bawk.

Rit phurh ngai lo, hahdam taka han lawn theih mai pawh ni se mi hrisel tak nih a ngai a, hrisel tak tan pawh pawng lawn pur pur theih a ni lo. Lawn chak deuh thenkhat chu chuapa tui tling, thluaka thisen lut etc vangtein an lo thi tawh thin. Tlang sang tak an thlena lu na reh thei lo nei ta maite an awm fo a, thlen san deuh hnua muhil thei miah lote pawh an awm. Chutiang harsatna an neih lohna turin an lawn a, an chhuk leh, an lawn leh thin. Chu chu acclimatisation, climate nena insiamremna an ti.

Acclimatisation vang chuan a tira mi 15 thawkchhuak zingah 11 chauh Mt Everest thleng thei turin an inthlangchhuak a, mahse, ani Samuel-a chu a intihnat avangin a thleng thei ta lo a ni. India ram atanga Mt Everest lawn tura thawkchhuak tak chu mi 18 an ni a, pathum chu Base Camp-a awm tura tih niin, 15 chu tlang chhip han thlen tum tura tih an ni.

Chutiang khawpa thil hautak leh paltlang thei nih chakawm a nih avang chuan khawthlang, Japan, China leh Korea te chuan Himalaya tlang chhip thleng tam thei nihte chu inel nan tak an hmang nghe nghe.

Samuel-a te team pawhin Austrian vur kak karah feet 50 zetah thichhawnga tla chu an chhanchhuak a ni. Hruiin an zuk khai chhuak. Tin, tlang lawn phalna nei lovin an thlen theih chinah chuan zu zuar an lo awm ve bawk. Beer um khat chu Rs 300 man te a ni. Zu zuarah pawh zu chhe zuar an lo awm ve leh a, zu chhe in pakhat an han chhanchhuak a, pakhat erawh chuan a thihpui.

"Hei vang hian Nepal-ah chuan hriat kan hlawh hle," tiin kalkawnga an thil tawn chu Samuel-a chuan a sawi.

Samuel-a hian Mt Everest tlang chhip han thlen chu chakawm em em turah lo ngai lo thin mah se sipai doctor tan chuan tlang ram chet thiam hi a ngai ve hrim hrim. Chuvangin training-ah hian vur rama tang chhanchhuah dan leh a kaihhnawih thil chi hrang hrang kha an zir ve hrim hrim a ni. Tlang lawnah basic course thla khat chhung a han zir a, A-grade a hmu a, A-grade hmu chauhin an zir theih advance course chu thla khat bawk a zir leh a, A-grade bawk a ni leh. Chuta A-grade hmu theite chu feet 23,000 lawn thei an ni.

Mt Everest tlang chhip han thleng nih chu a chak emaw chak lo emaw India sipai doctor-ah chuan chher tlak awmchhun a nih loh pawhin chher zui atana awm ngawih ngawih a nihna belhchhah turin Alpine Climbing an tih mai khawthlang/European-ho tlang lawn dan a zirchhuak a ni. Tlang lawn dan chi hnih a awm a, pakhat chu Himalayan Climbing niin India rama tlang lawnho lawn dan ber a ni, team pakhatah a tlem berah mi panga an awm thin a, puakphurte pawh an nei thin. Alpine Climbing-ah chuan pathum aiin an tam ngai lo a, engkim mahni inphurh tur a ni a. Chawlhkar hnih aia rei an thang ngai lo bawk.

A tira Mt Everest chhip han thlen chak em em tur ngai lo, a lawn lai pawha nuam ti em em hran lo Samuel-a chuan, tlang lawn chu mak tak, an lawn lai chuan 'ka ti leh tawh miah lo ang' an tih thin a, an haw hnua han let leh an chak ngawih ngawih thinna a ni, a ti. Ani pawh hian team leader ni chauh lo a, Mt Everest tlang chhip ngei han chuan theihna chance a la nei tha hle.

Read more...

Pitar Rethei, chawl hahdam rawh, chawl hahdam rawh...

¢ Lalhruaitluanga Chawngte

A hmaa lung phek chu a'n tuai fai thuak thuak a, a piah deuha lungtum chu a'n inchhawp hnai leh a, chutah a tuboh a'n leh zui a. A tuboh chu a pen hman thiam ve a ni a, a computer ve ber ti pawhin a sawi theih ang, a hnathawhna hmanrua, a eizawn vena a ni.


A pen hman thiamin pangtino a nei lo bawk a, a kutbawr pawh a no lo hle. Tin, a hrawl tham hle bawk; pitar kutbawr pawh a ang lo, pa hruanghrau na tak kutbawr a ang.

"Ka kut hi a turu asin... a lian a nia..." a ti a, a'n nui deuh hak a!

"Mi pawhin ka kut hi chu lian an ti thin a nia, len loh ngaihna pawh a awm lo a..."

Kum 20 vel zet he hmunah hian hna a thawk tawh a, a hnathawhin a zir bawk a, a kut te chu lian lo chi a ni lo.

"Ka thawk rei tawh lutuk a, a zah te pawh ka zak. Hmana a min vak tum khan ka thawk daih tawh," a ti.

"Hmana a min vak tum..." a tih hi 1992-a Hlimen Quarry min kha a ni a, kha'ng lai khan he quarry-ah hian rora chhuin hna a thawk tawh tih a sawina a ni. Mi hian mak an ti thin a, pitar rora chhu an hmu khat a ni ang, an en leh vang vang thin, chuvang chuan a zak ve thin tih a sawina pawh a ni.

Kum 67-mi zet a ni ve ta; sorkar hnathawk chu ni se, matric-ah a kum paih then pawh ni se pension a hun tawh ang. Mahse, Ramthangi chuan ni tin hna a la thawk a, a hna lah chu hna hram, hna hramah pawh a hahthlak chi - rora chhut a ni.

Zing dar 5/6 velah a tho a, a hnathawhna hmun a pan nghal thin. Tukthuan ei turin a haw a, chaw eikham veleh a 'office' ve - Hlimen Quarry chu a pan leh thin. Nilengin a va office a, tlaiah eirawngbawl turin a haw thin.

Zan chu chawlh hahdamna hun a neih ve chhun a ni a, mahse, hahdam thei lo khawpa a hah thin avangin muthmunah te hian a mu hlei thei thin lo.

"Kan lo upa ve ta a ni ang, ka chau thin khawp mai, zanah te hian ka mu hlei thei lo," Pi Ramthangi chuan a ti.

A mu thei lo a let a let thin a, mahse, a pang te chu a rawl urh thin avangin a inlet hlei thei thin lo thung.

"Hetia awmhmuna rora chhut ringawt hi chu a zia tak a awm, han chawisawn vel ber hi a hahthlak a, hei ber hian alawm min tichau thin ni..."

He quarry-ah hian mi engemaw zatin rora an chhu a, mahni chhut tur lung an thiarkhawm thin. Quarry zau pui maiah chuan em nen an thawkchhuak a, mahni chhut tur lung an chharkhawm sa chu mahni buk te lamah an em chuan an phur thin. Chu mawlh chu a ni Pi Ramthangi'n hahthlak a tih chu.

"Awmhmuna chhut te, awmhmuna han chharkhawm te hi chu a tih ve theih mai a, mahse, han thiarsawn hi chu a dan a dang khawp mai. Lung hi ka phur zo tawh lo, ka thawhpui zo ta thin lo a," tiin a sawi.

A office veah chuan ni sa laka hliahtu atan puan chhe te a zar ve a, mahse, chu puan chu a tawk lo a ni ang, puanin a lu a tuam tlat. A lu tuamna puan chu a lu tuamna mai a ni lo, a thlan hrukna pawh a ni.

A biangah chuan thlantui a rawn luang a, a far mai a ni lo, a luanin a luang. A thlan chu a'n hru tawk tawk a, chutah a tuboh chu a'n hum leh a.

A hnathawhin a zir loh vang te pawh a ni ang, kum 67-mi a ni tih a sawi chuan, "Ka rin aiin ai la naupang," tih mai a awl. A hna chu bansan a chak a, mahse, bansan ngawt se thawh tur dang a hre si lo. Hna a thawh loh chuan eitur a nei dawn lo a ni bawk si.

"Ka ning thin khawp mai, pitar thawh atan chuan a hahthlak a ni. Hna dang thawh daih mai hi ka chak thin. Mahse, bul han tan ngaihna ka hre si lo a, tin sum te kan lo nei lo bawk a, a buaithlak a nih hi," a ti.

"Hna thawk lova awm thei kan ni lo a, kan thawh tur hriat chhun kan thawk ve a ni mai a. Hna dang thawh hi kan chak lutuk, he hna hi chu ka tlin tawh lo, ka thain a tlin tawh lo. Mahse, thawk lo ila hna dang thawh tur ka hre si lo," a ti bawk.

He Quarry-ah hian mi engemaw zatin rora an chhu a, an rora chhut sa chu an hralh thin. A rawn leitute chu kharchhawng an ni a, contractor-te leh a mamawhte hnenah hlep neiin an hralh leh thin. A hmuna rora chhute hian tin khat Rs 8-in an hralh thin.

"Tinah cheng 8-in kan hralh a, ni khatah Rs 200 te chu kan hlawh ve thei," Pi Ramthangi chuan a ti. Chuti a nih chuan ni khatah he pitar hian rora tin 25 te a chhu thin tihna a nih chu!

Ni khata Rs 400 hlawh chang te pawh a nei tih a sawi a, mahse, chu chu a vanglaia mi, chutah pawh tih fuh tum a nih thu a sawi thung.

Hmeithai a ni a, a tute pahnih nen Hlimen-ah an cheng. A hna hi hahthlak a ti a, a ning ve ngawih ngawih thin. Mahse, kalsan thei dinhmunah a ding si lo. Chau chung chungin, tin, zak chung chungin a hna hi a thawk thin.

A chenna Mizoram hian labour welfare a ngaihthah hle tih a ngaihtuah lo a, Mizoram puma kuthnathawktute enkawl turin Mizoram sorkar hian labour officer pakhat chauh a nei tih a ngaihtuah hek lo. A hnathawhna hmun hi a him leh him loh sorkarin a ngaihtuah ang a, a endiksak thin tur a ni tih te pawh a hre lo. Mi ramah chuan labour deptt chu department lian a ni thin a, Mizoramah erawh employment nena tham kawpin, labour & employment deptt., department te tak te a ding ve chang chang tih te pawh a hre lo. A hnathawhna hmun chu hmun hlauhawm tak, chetsual palh mai theihna hmun a ni a, mahse, chhantu a nei lo. Tihian a thawk ve mawp mawp ringawt. Labour law te hi uluk taka kenkawh ni ve se chu a dan a dang ang. Mahse, Mizoram mihring tam berte chhawr phak tur, labour welfare tih ang reng ai chuan Mizoram sorkar hian mi tlem te, sorkar hnathawkte hlawh chungchang te a vei zawk a, kuthnathawktute manganna ai chuan officer sawmhnih rual vel nuarin Mizoram hi a khawih zawk. Pi Ramthangi te angin sorkar hrik an tithak tham lo!

"He hmunah hian ka thawk rei tawh lutuk a, a zah te pawh ka zak ve tawh. Bakah mikhual hian mak min ti thei lutuk a, hrehawm ka ti thin. Kan veng mite lakah hi chuan ka zak lo a, mahse, hmelhriat loh an rawn kal tlang hi chuan min hmu ang tih ka hlau thin. Pitar rora chhu te an ti a, mak min ti thinin ka hria a, ka lo biru ve hram hram thin," Pi Ramthangi chuan a ti.

Read more...

Home Him Nan

Lungleng khuaa Children Home enkawltu Herald for Christ te chuan hrehawm an ti hle a, an enkawl lai naupang pakhat thihna chuan a tilungngai a ni.

"Awm ngaihna pawh ka hre lo a ni ber, phone chhan pawh a phurawm loh. Hetia kan nauin vanduaina a tawk ta mai hi hrehawm kan ti a, kan rilru hi a na tak zet a ni," tiin he home-a thawktu pakhat chuan Zozam Weekly a hrilh.

July ni 13-ah khan he home-a naupang pakhat - Lalnunpuia, kum 13-mi chu a thi a, he thihna hian tunlaiin titi a luah hle a nih hi.
Lalnunpuia te veng - Chaltlang Lily Veng mipuite chuan he vanduaina hi na an ti a, July ni 17-ah khan he home awmna lam panin a huhovin an thawkchhuak a nih kha. Mahse, venhim hna thawktute zarah boruak duhawm lo a thleng lo hlauh.

He vanduaina hi a vanduaithlak a, a awmna home neitute tan a hmingchhiatthlak hle. Vanduaina tawktu te chhungkua leh home enkawltute an khawngaihthlak a, tanpui an ngai dun hle ang.

He thil thleng vang hian Herald For Christ member mi pasarihte chu police te'n an la a, an chungthu ngaihtuah zui a ni.

He'ng mi pasarihte hi Children Home-a naupang enkawltute an ni a, naupangte tana a thim a var thlu lova thawkte an ni. June thla tir maiah pawh khan he home-ah hian kawthalo hri a leng a, chutih laia duat taka naupang enkawltute an ni.

Naupangte chu an chau a, anmahni enkawltute chuan nu chan changin an enkawl a, mahnia kal thei lo khawpa chaute chu inthiarna hmunah hruaiin, an mawng thlengin an silsak a nih kha. Zan muthmunah ni se nu chan changin naupangte chu an kuah a, an ek cheh te pawh ten hauh lovin an tifai thin. Chutiang chu mi nazawng tana thil tih theih a ni lo, rawngbawltute tan chauh lo chuan.

Mahse, vanduaina a lo thleng a, thubuai an awrh ta si. Thubuai awrh chu an chunga thleng tur reng a ni bawk si.

Lalnunpuia chhungte tan he thil hi theihnghilh rual loh khawpa na kumkhua tur a ni ngei ang; tin, an veng mipui tan pawh a na ang. He thil thleng hi han thlir ila, khawngaihthlak hlir an lo lang a, mahse, han kuahkhawm ngawt theih an ni si lo. A tu-a pawh mai hi an khawngaihthlak a ni ber e.

Home kan kalpui danah hian ngaihtuah zui theih deuh tur thil pahnih a awm a, chu chu ngaihtuah zuia inzir nana kan hman chuan hetiang thil thleng hi a pumpelh theih hial mai thei.

Pakhatna chu tanpui ngaite tanpuina hmun - kan home-te dinhmun hi a ni.

Mi inpete'n mahni inphatin rawng an bawl a, tanpui ngaite tanpuiin an hun leh tha an seng thin. An fakawm a, mi tam takin an lo chhawr tawhnate hi theihnghilh chi a ni lo ang. Amaherawhchu, 'he'ng home hrang hrangte enkawlna kawngah hian sorkarin eng nge a tih?' tih hi ngaihtuah chian a tul hle.

Mizoramah hian naupang enkawlna hmun - home engemaw zat a awm a, he'ng home-te hi sorkar hian a ngai pawimawh tawk lo hle niin a lang. Mithahnemngaite leh Kohhran te'n home an din a, ama ta a nih loh vangin sorkar hian a maimichhinsan ngawt thei lo. An inrelbawlnaah a inrawlh tur a ni tihna a ni lo a, a thuhnuaiah a dah tur a ni tihna a ni hek lo. Mahse, khua leh tuite himnana ding sorkar chuan he'ng home hrang hrangte hi naupang an him leh him loh a hre tur a ni a, an him theihnan tha pawh a thawh ve tur a ni ang, a thuhnuaia dah tum lovin.

Tunlai khawvelah chuan thil hrang hrangah 'privatisation' hi a hlawhtling deuh zel ti ila kan sawi sual tampui awm lo e. Ruihhlo ngaite enkawlna hmun leh naupang baihvaite enkawlna hmun pawh, sorkar ta ai chuan mimal ta leh Kohhran tate hi an hlawhtling zawk deuh zel zawng a nih hi. Chutiang bawkin ni tin zirna sikul lam pawh, sorkar sikul aiin private sikul a tha zawk zel a nih hi. Chutah chuan sorkar hian tih tur a nei ta a, mimal tate chu thlirin a humhim tur a ni.

Private sikulte enkawl kawngah sorkar hi a hlawhchham let der tiin a sawi theih ang. Private sikulte'n an duh zat zat fee an la a, zirtirtu pawh an duh duh an lain an duh duh an ban thei. Chu chu Sorkar hlawhchhamzia lantirtu a ni. Sorkar hi private sikul-ah a inrawlh lo ang a, a thuhnuaia dah pawh a tum tur a ni lo. Private sikulte chuan an inrelbawlnaah thuneihna an nei tur a ni. Mahse, sorkar chuan Education Act a nei ang a, chumi hnuaiah chuan 'rules' a nei ang. Private sikulte'n hma an sawn theih nan chu'ng 'rules' (dan leh hrai) te chu kenkawh a ni tur a ni a, chu chu sorkar mawhphurhna a ni. Chutiang chuan ti chiah se, Mizoram sorkar hian dan leh hrai tha tak hmangin private school te hi enkawl se, private school te'n hma an sawn ang a, thawktute leh naupangte'n hma an sawn tihna a ni ang. 'Privatisation' hi tunlai khawvelin kawng hrang hrangah a hlawhtlinpui; mahse, sorkarin mimal thilte hi a en mai mai a nih chuan mipui awmkhawm hian sorkar kan mamawh lo tihna a ni ang. Privatisation hmanga hlawhtling ramah hian mimalin zirnaah te, sumdawnnaah te, thil hrang hrangah hma an la a, mahse, chu chu sorkarin tih tur a nei lo e tihna a ni lo. Mimal thil hrang hrangte lakah chuan sorkar hian pa chan a chang ang a, a dawmkangin a pui tur a ni zawk. Chumi kawngah chuan kan ram hi kan hlawhchham rih a, ruihhlo ngaite enkawlna hmun leh naupang baihvaite enkawlna hmun hrang hrangah hian chu chu a lang chiang khawp mai.

Mithahnemngaite'n rawngbawlna rilru puin home an din ang a, sorkarin pa a chan a chang tur a ni. Pa chan a chan loh thin avangin thil tha lo tak tak a thleng thei. Home enkawltute hi sorkarin a tuaihriamin a puibawm ang a, zirtir an tulnaah pawh hma a lakpui tur a ni. Chuti ni lova mahni duh dan dana a kaltir a nih chuan sorkar hian a beng a hupsan tihna a ni ang.

Tu'n huat thu-ah lo la lo se, thil chiang em em chu Mizorama home hrang hrang enkawl tur hian Mizoram sorkar hian a duhtui lem lo hle tih hi a ni. Chu chu home enkawltute hi an tawp e tihna a ni lo a, sorkarin a tih tur a ti lo e tihna zawk a ni. Mizoram Juvenile Justice Rules-ah chuan naupang enkawlna home te hian counsellor tha, a zira zirchhuak (trained councellor) an nei tur a ni tih a chuang a, Mizoram sorkar hian chu chu a hria em?

Hmun hrang hrang atangin naupang inang lo tak tak an kalkhawm a, chu'ng mite enkawltute chu mithahnemngai, rawngbawltu fakawm tak tak an ni. Mahse, mihring chu insum zawh loh chang nei a ni a, thil reng rengah a kawng dik zawk hre tura zirtir ngai a ni. Hmangaih taka naupangte lo enkawltute hi zirtirna dawng lo, sorkar pawhina zirtir tul a tih lohte an ni ti ila a dik hial awm e. Chutiang dinhmunah chuan thil duhawm lo a thleng ang tih a hlauhawm teh e. Mizoram Juvenile Justice Rules hi uluk taka kenkawh chu ni se, home hrang hrangte hian psychology/psychiatric department te an nei ang a, naupangte tan a hlu ngawt ang. Tin, tun tum thil te pawh hi a thleng lo hial mai thei. Naupangin thil dik lo an lo ti a nih pawhin a zira zir councellor chuan a enkawl thiam deuh dawn lo'm ni?

Hemi kawngah hian sorkar hmasa hnuaiah khan Board of Control chuan an chairman D Thangliana (chutih laia MLA) hovin kawng hrang hrangin hma an la a, mahse, an hmalakna te a parchhuak zo tak tak hman lo niin a lang.

Pahnihna chu - home awmzia kan hre tawk lo tih hi a ni. Nu leh pa tam tak hian home hi hostel pangngai emaw an ti tlat niin a lang. January ni 16, 2008 atanga March ni 3, 2008 thleng khan Human Rights and Law Network: Mizoram te chuan Mizoram home hrang hranga naupangte dinhmun an zirchiang a, home naupang zingah nu leh pa nei lo aiin nu leh pa nei leh nu emaw pa emaw nei an tam zawk tih an hmuchhuak a nih kha. An zirchiannaa a lan dan chuan, Mizoram home hrang hranga naupang 47.2% chu nu leh pa la nei an ni a, 42.6% chu nu emaw pa emaw la nei an ni. Nu leh pa nei tawh lo chu 10.1% an ni a, an tlem zawk daih a nih chu.

Zirchianna kalpuitute hian naupang engemaw zat an kawm a, an naupang kawmte chuan an inchhung an thlakhlelh thu leh home-a awm an thlan loh thu an sawi hlawm.

Chu tehna hmang chuan tihian chhut ta ila - nu leh pa tam tak hian an fate hi an enkawl peih loh vangin home-ah an dah thin tihna emaw nu leh pa tam tak hian home hi hostel tha tak emaw tiin an fate an dah thin tihna emaw a ni thei ang. Naupang engemaw zat chuan nu leh pa hmangaihna kalsanin home an pan a, chu chu tirhluih an nih vang a ni. Heti lama inzirtir hi kan mamawh hle awm e.

Human Rights Activist Ruatfela Nu chuan Herald for Christ Children's home hi July ni 18 khan a tlawh a, "He home-ah hian naupang 70 zet an la awm a. Hetiang thil thleng a awm takah chuan nu leh pate chu an fate ngaihvenin an phu sup sup ang ka ring a, mahse, tumah chechang reng reng an awm chuang lo. Hei hian home hi kan ring tawk nge nu leh pa ten an fate an ngaihsak lo hrim hrim tih min ngaihtuahtir," tiin Ruatfela Nu chuan Zozam Weekly a hrilh.

"An fate dinhmun him leh him loh, nun kawngah hma an sawn leh sawn loh pawh an ngaihtuah reng reng lo tihna a ni a. Tuna naupang vanduaina tawk ta pawh kha nikum november thlaa a nuin CWC a dil chiam vanga home-a dah a ni a, vawi khat mah a tlawh lo a ni. Home-a fa dahte hian an ngaihsak tur a ni a, home-a thawkte nen pawh an inlaichinna a tha tur a ni. Nu leh pa leh home inkarah sorkar a ding ang a. Dan zawm lo home an awm a nih chuan action an la tur a ni a. Tuna kan kalphungah hi chuan nimina drug addict, vawiina councellar tih ang velin nauang an enkawl a ni a. Kan kal dan hi a mumal lo a ni. Tin, sorkar hian social welfare hi tun aia a thuam that a ngai a ni," a ti bawk.

(He thu hi tu te emaw demna atana tih a ni lo a, tu te emaw thiam loh chantir nana tih a ni hek lo. Home emaw, chhungkua emaw, mimal emaw, tumah tih bik an awm lo.)

Read more...

Phaiah Mizo footballer-te

¢ Hmingsanga

European football-a player insawnte kan hriat theih em em laiin Mizo foobtlaler, mahni khelhna club sawnte chanchin kan hriat tel ve ngei a ngai.

Football khawvelah player-te chhak leh thlang, chhim leh hmarah an in kal thelh sup sup laiin, India ramah pawh player-te insawn kual theih hun lai a ni a. State khat chhunga player insawn kualte la tarlang thei rih lo mah ila, state dang atanga state danga inkhel tur liau liauva insawn engemaw zat an awm tawh. Inter state transfer season thar atana ti fel tawh zingah Mizo tlangvalte hming pawh hmuh tur a awm nual. Mizoram atang kher lo pawhin state dang atangin state danga inkhel tura insawnte hming kan han tarlang e. Hei hi a thawh khatna chauh a ni a, player thenkhat hi chu an hming pawh kan hriat lar lem loh te pawh a ni mai thei, mahse, Mizo an nih avangin an hming kan tarlang ve hrim hrim a ni.

Mizoram atanga chuan FC Kulikawn leh SSA Football Club te'n player an thawnchhuak hnem a. FC Kulikawn hian player pasarih ngawt state pawn lamah an thawnchhuak a, SSA Football Club-in player pathum, College Veng S/C leh Luangmual F/C-in an nei a, Chaltlang S/C-in an nei bawk a, Khawzawl leh Ruallung-in an thawh bawk.

Mizoram chhunga football academy, mimalin an enkawl, Eastern Football Academy atangin player pakhat chu state pawna khel turin a inzir puitling ta. Midang hi chu state pawna khel tawh sa, season thar atanga state danga insawnte an awm bawk. Manipur lam atangin Zofa, state danga inkhel tura chhuak an awm nual bawk. Hei hi All India Football Federation-in transfer a tihfel thawh khatnaa mi te an ni. Remchang hmasa berah a thawh hnihna rawn tarlan leh kan tum ang.


Read more...

Sap Football Coach A Haw Ta

¢ Hmingsanga

Mizoram football chanchina mellung pawimawh tak tur, UEFA A licensed coach John Michael Bilton chuan Mizoramah kar hnih aia tam mah Mizo naupangte traning a pek chu zawh fel a ni ta.

Bilton chahchhuah a nih theihna atana hmalatu pawimawh ber All India Football Federation (AIFF) vice president Ankur Dutta pawh training kharna inkhawmah a rawn tel ve a ni.

Indian football tana thahnem ngai em emtu Dr Francis Saldanha hmalaknain FS Sports WV, LLC an din a, anni hian India rama football lama hmasawnna a thlen theihnan sum sengin coach tha India ramah an thawn thin dawn a, Mizoram hi vanneihthlak takin a dawng hmasa pawl kan ni ta hi a lawmawm hle.

U- 16 Football coaching camp kharna inkhawmah hian Bilton chuan thu sawiin, Mizorama a cham chungin duhsakna tinreng a dawnah lawm thu a sawi a, Mizo naupangte thiamna leh theihna chu India tan pawh chhawrtlak a nih a beisei thu leh, Mizoramah hna bul a rawn tan tawh chu thawh zawh ngei a duh vangin engtikah emaw Mizoramah hian rawn chuan chhuah leh a tum tih a sawi. Coaching camp neih chhunga amah pui tura Mizo coach thlanchhuahte leh player-te chuan hmuh theihin hma an sawn chu lawmawm a tih thu a sawi bawk.

He coaching camp-a tel coach leh player te pawhin hlawkna tam tak an chhar chu lawmawm an ti a, football coaching CD/DVD kan ban phak maiah hmuh tur a van viau laiin Bilton hian thahnem tak a pe chu an lawmna tizualtu a ni.

Mizoramah hian coach train chhuak tawh mi engemaw zat an awm tawh. Hetianga international coach-in coaching a pek dawng ve phaka an awm thu leh amah pui theia an awm chu an lawm hle a ni.

Mizoram Football hmasawnna tura theihtawpa hmalatu Mizoram Football Association te pawhin AIFF vice president Ankur Dutta thahnemngaihna vanga hetianga programme pawimawh leh hriat reng tlak Mizoramin a tawng chu lawmawm an ti hle.

He coaching camp vang hian Mizoram pawhin kawng khat talin football-ah hmasawnna a nei ngei ang tih a beiseiawm.

Leeds United lo hrual tawh, England hmeichhe team pawh kum hnih lo enkawl tawhtu Bilton chuan Mizoram chief minister leh sports minister te pawh kawmin Mizoram chuan Football-ah hmabak eng tak a nei a ni tih a hrilh. Mizoram chuan stadium a mamawh thu Mizoram sorkar hotu liante hi a hrilh bawk.Stadium tha neih a nih theihna turin AIFF vice president pawhin theihtawp chhuahpui min tiam tawh a nih kha.

England player lar Alan Smith, Paul Robinson leh Jonathan Woodgate te, an naupan laia Leeds United Youth Club-a lo kaihruai thintu John Michael Bilton hian Mizoram chu football thiam ram-ah a ngai a ni.

Read more...

Mizo Tlangval Tel Tamna Tur IFA Shield

¢ Hmingsanga

India ram football-a thuneitu sang ber All India Football Fderation ai pawha din hmasak zawk, an state association hmingah pawh Indian Football Association inti ngam ngat IFA chuan IFA Shield khelh hun atan 25th August-10th Sept, 2009 ni se tiin a rel fel ta. Kumina IFA Shield khelh tur hi a vawi 114-na a ni dawn.

Kuminah hian team 12 an tel thei dawn a, Kolkata club thate bakah Goa, Kerela, Maharastra leh North East lam aiawhte bakah India ram pawn atangin Senegal club te an tel dawn a ni.

Nikum khan Mahindra United te chu champion an ni. Kuminah hian Salt Lake stadium chu a grass artificial grass-a thlak a nih dawn avangin hman theih a ni rih dawn lo a, hei vang hian Barasat Vidyasagar Stadium-ah kumin IFA Shield chu khelh a ni dawn a ni. Nikum khan Santos FC , South Africa leh Dhaka Mohammedan Sporting te ram dang atangin he tournament khel tur hian sawm an ni a. Kuminah hian Senegal club te ram dang atanga rawn tel tur an ni thung.

IFA Shield khelh tur zingah Mizo hmel hmuh tur kum dang zawng aiin an tam dawn. Kan hriat lar sa Mama, Tuaitea, Jerry, Robert, Vanlalrova, Sawmkima, Sawmtea te bakah Vanlalfela chu Churchill Brothers aiawhin a rawn kal ang a, Beikhokhai chuan East Bengal ai a rawn awh phak ngei ang a, Pune FC tan Jeje Lalpekhlua leh Rozama te an awm bawk ang a, George Telegraph aiawhin Zodinliana hmuh kan beisei bawk. Lajong-ah Samson-a, Rohminga, Danny leh player dang te pawh an hmel hmuh an beiseiawm bawk.

TEAM TEL TUR TE :
Kingfisher East Bengal, Mcdowell Mohun Bagan, Chirag United SC, Mohammedan Sporting Club, Camellia George Telegraph, Dempo SC OR Churchill Brothers, Mahindra United, Viva Kerala, Pune FC, Lajong FC, Winner of Prodyut Dutta Memorial Cup and AS Douanes FC of Senegal.

Read more...

Hei zet chu!

Mizorama a hmasa ber a ni lo mai thei; thil thleng khat erawh a ni. A inphelruak a, a lem an ziak ta a.

Lemziakmite hmaah nula an thu a, lemziakmi chuan a lem a ziak thin. Ramthla ziak tur te, hmanlai thil chungchang ziak tur te, khawpui lem ziak tur te chuan chutiang chu a ngai hran lo ang, mihring lem ziak tur erawh chuan a ngai a, ram dangah phei chuan chutiang tel lovin mihring lem an ziak thei lo emaw tih tur khawp a ni.

'Figure' an ti a, 'anatomy' te pawh an ti, mihring lem ziak chungchang a ni a, mi tam tak ngaihdanah chuan lemziak khawvela subject pawimawh ber a ni. Chutiang thiam ni tur chuan mihring hrechiang nih a ngai a, entawn atan mihring an mamawh thin. An entawn mai a ni lo, a zirin an zir thin.

Lemziak thiamte'n mihring lem an ziak hian ruakin an din phawt a, chumi hnuah thuam an bel chauh thin. Hemi chungchang hi sawiin lemziakmi pakhat chuan, "Mihring kan han chet hian kan taksa hi a lo inthlep a, tin khuar deuh lai te leh rawn pawngchhuak te a awm a, han kun changa khawimaw lai han inthlep te pawh a awm thin hi. Entawn tur a awm thin si lo a, a buaithlak duh khawp mai. Cheraw kan lai te pawh kan han ziak a, a buaithlak chang a awm thin. Hei vang hian ruaka ka hmaa thu ngam chu awm se ka ziak duh reng," a ti.

Mizo lemziakmite chuan hemi kawngah hian harsatna an tawk thin. Mipa emaw hmeichhia emaw, lemziakmi hmaa inpho duh an hmu thin lo. Nula inphelhruak ngam phei chu an awm lo tia sawi theih khawp a ni thin. Zozam Weekly-ah pawh heti lama lemziakmite harsatna hi tarlan a lo ni tawh thin.

Tunah erawh chutiang ngawt a ni ta bik lo; nula pakhat a inphelhruak ta tlat.

He nula hi a hming tarlan a rem lo a, a awmna veng leh mite'n amah an hriat theihna tur thil reng reng puanzar a rem lo. Mi hriat hlau takin a inphelhruak ve a, a lem pawh a ngaihsak zui lem lo.

Aizawl Art Gallery nen he nula hi eng tin tin emaw an intawng a, an inrem thei hlauh. Chu chu July thla tir lam mai kha a ni.

Mahse, he nula hian ruak ngalngata lemziakmi hmaa inpho chu a ngam bik lo. Pindanah ruakin a thla an la a, chu'ng thlalak chu entawnin Aizawl Art Gallery-a lemziakmi pakhat Saitluanga'n a ziak ta a ni.

"Mihring lem hrim hrim hi chu kan ziak ve fo a, mahse, Mizo ngei entawna han ziah chu a nuam khawp mai. Ka concentrate nasa a, rilru a kal ding duh bikin ka hria... ka sawi thiam chiah lo, a hlimawm a ni tawp mai," tiin Saitluanga chuan Zozam Weekly a hrilh.

Hetianga entawn tur hrim hrim hi chu sap thlalak te pawh a tam a, mahse, hnam hrang hrangte hi taksa pianphung leh fuke, hmel leh vun rawngah te kan inan hlawm loh avangin Mizo tlangval tan chuan Mizo ngei entawn chu a dan a dang a, tin, mihring lem an ziak hian Mizo lem an ziah deuh ber avangin Mizo ngei entawn tur hi an duh thin a ni.

Aizawl Art Gallery hotupa Laltanpuia chuan 'nula' an tawn fuh avanga an lawmzia sawiin, "Hetiang hi lemziakmite tan chuan a hlu a, vannei kan inti khawp mai," a ti.

He nula hi pindanah 'posi' hrang hrangin a thla an la a, chu'ng thlalak entawn chuan ani pawhin a lem a ziak ve dawn tih a sawi. Mahse, he nula hian miin an hria ang tih a hlauh avangin a hmel erawh lemziakah chuan an tidanglam thung ang.

"Sap leh Negro an dang a, vai te, Mongolian te kan dang a, chuvangin Mizo lem nalh taka ziak turin hetianga Mizo in-pose ngam hi kan mamawh a ni. Duhthusamah chuan kan hmaah thu se, chu chu entawn ila kan duh a, mahse, hetia thlalak entawn pawh hi rinthu ngawt ai chuan a hlawk zawk ang tih a chiang mai a," Laltanpuia chuan a ti.

"Mizo lemziakmite hi figure lamah hian kan chak lo tlangpuiin a lang a, chu chu entawn tur kan neih loh vang niin a hriat. Mihring lem ngau ngau kan ziak loh paw'n, entirnan - Aizawl khawlai lem te pawh ziak ila, mihring an lo lan ve a ngai a, chutah chuan mihring entawn tur nei lo kan nihna hi a lo lang thin a ni ber mai," a ti bawk.

Aizawl Art Gallery-a lemziakmite hian anmahni leh anmahni inentawnin mihring lem an ziak fo a, mipa leh mipa te an in-pose mai thin. Hmeichhe entawn tur erawh an nei ngai lo. Amaherawhchu, milim ker lamah erawh entawn tur nula an lo nei tawh thung.

Sculpture an ti a, Mizo tawng chuan milem ker/din a ni mai ang chu. Art-ah chuan hetiang hi thil pawimawh tawp khawk a ni a, mihring lem ziak lama kal tur te pawh art zirna sikulah chuan milim din hi an zirtir thin. Aizawl Art Gallery pawh hian, March thlaa Art Fest an huaihawt tum khan tleirawl pakhat - Zonuntluangi an chhar fuh hlauh mai a, chumi tum chuan he tleirawl hi a in-pose a, lemziak zirlai naupangte'n entawnin hlumin a lem an siam a ni.

Thla 4 vel liam hnuah 'nula' an tawn fuh leh hlauh mai a, tun tum phei chu inphelhruak ngam lehnghal! Lemziakmite hmaa rei deuh in-pose ngam ni lo mah se hetiang atana in-pose ngam an tawng fuh hi Aizawl Art Gallery-a lemziakmite chu an lawm hle.

Zozam Weekly leh The Aizawl Post te hi hetiang lam tarlang uar deuh an ni awm e. He'ng chanchinbu chhiartu nula pahnih chuan lemziakmi pakhat an lo be tawh a, an hmaa inphelhruaka inpho an duh thu an lo hrilh tawh a ni. Mahse, harsatna engemaw avangin an puitlin ta lo thung.

Mizo zingah hetiang hi ti an awm tawh em hriat a ni chiah lo; puanzar lem loh te pawh thil awm thei a ni. Amaherawhchu, tun hnaia Aizawl Art Gallery te thil tawn hi thil chhinchhiah tlak tak chu a ni ve awm e.

Read more...

Saruak lem ziak tawh Bishop

Sakhaw hruaitu a ni a, lemziakmi pawh a ni. Saruak lem te pawh a ziak tawh thin a, ani chuan mihring hi Pathian thilsiam zinga ropui ber a nih avangin mihring lem ziak hi thil ropuiah a ngai.

Lemziak lama tui Bishop Stephen Rotluanga hian Mizo lemziakmite'n an hmaa inpholang tur mihring an hmu lo thin chu pawi a ti a, chu chu art lama hmasawnna kawng daltu-ah a ngai hial.

"Art school leh college-ah reng reng model hi neih ngei ngei ngai a ni a, hetiang zirna college te kan la neih loh avang hian hetiang lam hi kan la hrethiam tawk lo niin a lang a, lemziakmite tana model-a tang tur pawh kan neih loh phah niin ka hria," Bishop chuan a ti.

Ontario College of Art and Design, Canada-ah Bishop Stephen Rotluanga hian lemziak a zir tawh a, 1995-ah khan a zo a ni. Mihring lem ziak - anatomy leh figure lam hi a tuina a ni a, hetia mihring lem a ziak hian mihring ropuizia a hriat phah thin niin a sawi nghe nghe.

Canada-a a zir lai chanchin sawiin Bishop chuan: "Canada-ah kha chuan hetianga eizawng, proffesional kha an awm tawp a, fugure zir kha kan tam a, tin, sculpture zir kha an awm bawk a, tichuan, proffesional te kha kan mamawh hunah kan ko mai thin. Ruakin an awm tlangpui," tiin Zozam Weekly a hrilh.

Hetianga inpho thinte hian, ani zir ve lai chuan, darkar khatah dollar 20 te, dollar 45 te an hlawh thin tih a sawi.

"An hna, an eizawnna a ni ve mai a, mamawh hunah kan ko a, ruak kher pawh a ngai chuang lo a, amaherawhchu, ruak kha chu mamawh ngun ber chu a ni a. Minute 45 te kan hmaah an rawn thu a, chutah kan han chawl a, thingpui te kan in a, anni pawh an lo chawl ve a, a hnuah kan tan leh mai a," tiin proffesional an rawih dan a sawi.

"Mihring hi thilsiam chungnung ber kan ni a, art-ah pawh mihring chu subject pawimawh a ni. Pathian anpuia siam kan ni a, subject ropui kan ni. Chu mihring nihna dik tak hriatchian chu thil hlu leh pawimawh a ni a, art-ah pawh chu chu a hlutna chu a ni," a ti.

"Mihring nihna dik tak hriat tuma beih hi thil ropui a ni a, mihring chanchin hi dam chhunga zir tham a awm. Chu chu artist chuan hriat a tum a, a hriat thuk poh leh a kutchhuak kha a hlu a ni mai a. Mona Lisa te pawh a ziaktuin mihring nihna a hriat thuk vanga vawiin thlenga hlu a ni," a ti bawk.

"Doctor-in mihring an zir ang hi a ni mai; doctor chuan mihring a hriatchian a ngai a, ruang te pawh an zai thin. Artist pawhin mihring a hriatchian a ngai. Thazam leh ruh chuktuah zawng zawng, a kilkhawr ber thlengin artist chuan a hriat a ngai a ni. Artist ropuiin mihring lem an ziak chu an thaw lo chauh a ni ber a, chu chu thil ropui a ni. Chutianga mihring hrechiang tur chuan zir ngun a ngai a, mihring chhungril zawng zawng zir a ngai thin," a ti bawk.

Bishop chuan a sawi zawm zel a; "Mihring chanchin hrechiang tak taktu kutchhuak chuan mi a hneh a, mite'n Pathian thilsiam ropui ber nihna kha an lo hmu ve thin. Hetia han ziah ve chawr mai hi a theih a, mahse, chutiang chu han en pawhin a khawng urh mai a ni. Comics bu-a cartoon ang deuh hi a ni a, mihring hlutna tak tak a phawkchhuak lo. Chuvangin lemziakmite tan chuan mihring entawn tur a awm a tul a, chutiang kan neih loh chuan art lama kan hmasawnna daltu a ni ang," tiin.

"Thlalak entawn te pawh a theih. Mahse, hnam dang thlalak kan entawn chuan Mizo lem ziak kawngah harsatna kan tawk ang. Hnam hrang hrang hi kan pianziaah kan danglam a, kan fuke te, kan hmel te, a inang lo a nih hi. Mizo chu kan chawn te a lo tawi a, kan biang ki te a lo sang a, tin, kan mit a zim bawk a. Mizo lem nalh tak leh mi hneh tur khawpa ziak tur chuan chutiang chu hriatchian a ngai a, chutah chuan a zirna tur, entawn tur kha kan mamawh ta a ni," a ti bawk.

Lemziakmi hmaah ruak keng kunga nula an han inpho hian, mi tam tak chuan mipat hmeichhiatna lamah rilru a kaitho duhin kan ring awm e. Bishop erawh chuan chutiang a ring lo.

"Pornography chuan mipat hmeichhiatna lama midang kaihthawh kha a tum a, art chuan chutiang chu a tum lo. Miin thahnem ngai taka mihring nihphung a zir chuan, a hmaah nula nalh tak kha ruak vek pawhin awm se, mipat hmeichhiatna lam a ngaihtuah lo ang. Ngaihtuah theih a ni lo a, tin, ngaihtuahna hun a awm lo hrim hrim," tiin hemi chungchang hi a sawi.

"Sex chu a pawnlang lutuk. Art atanga teh chuan chutiang huna sex lam lo ngaihtuah chu a pawnlang lutuk," a ti bawk.

Amaherawhchu, "Mi thenkhatah chuan sex lam lo ngaihtuah daih te chu a theih tho ang chu," a ti thung.

"Miin a thil zirah thahnem a ngaih loh miah chuan, tin, artist rilru a neih tak tak loh chuan chutiang te pawh chu a awm thei ang. Mahse, artist-in uluk taka mihring nihphung hriat tuma a zir chuan sex lam a ngaihtuah lo ang. A zir ang a, mihring ropuizia a hmu ang a, thil dang ngaihtuah theih a ni lo," tiin a sawi zawm a ni.

"Mizote'na kan sawi dan hi a dik tawk lovin ka hre thin. Saruak hi zahmawh kan ti tawng mai a, mahse, art-ah chuan zahmawh a ni lo," a ti bawk.

Bishop chuan mihring lem a ziak thin chu hlawkpui a inti a, mihring nihna dik tak hriat tuma beih chu thil ropui takah a ngai. "Mihring chanchin zir hi a tul em em a ni," a ti. Hman se chu, mihring lem ziaka tih tak taka beih chu tun thlengin a la chak a, heti lamah hian Mizote hian hmasawn se tih chu a ngaihtuahna luah fotu a ni nghe nghe.

Read more...

Zofate insuihkhawm leh nan

Zofate hi China ram khawi maw lai atanga chhuak nia hriat kan ni a, kan bul leh bal hi fiah taka hriat a ni rih lo. Kabaw Valley vela kan awm lai chu chiang faka kan hriat theih hla ber nia ngaih a ni a, chu chu AD 800-1200 vel kha nia sawi a ni.

Kabaw Valley hi tunah chuan Burma ram chhungah a awm a, chu hmun atang chuan eizawnna dapin kan vak darh ta nia hriat a ni.

Kabaw Valley hi Shan-ho kan ngam loh vanga chhuahsan ta kan ni awm e; kan pi leh pu te khan he hmun an chhuahsan dawn hian bung an phun a, 'a zarin lei a deh hunah kan lo kir leh ang' an ti a ni awm e. Chu bung chu 'Khampat Bungpui' kan tih hi a ni.

Kabaw Valley atang hian hmun hrang hrangah kan vak darh a, a then Burma ram hmun hrang hrangah an khawsa a, a then kan thlangtla thung. Bristish-in min rawn awp a, Bristish-hovin min chhuahsan dawn chuan ramri an siamfel a, a then Burma lamah an bet a, a then India-ah, a then Bangladesh-ah, kan darh ta nuai mai. India rama bet tate pawh chu Assam, Manipur, Tripura-ah te min then a, engemaw zat chu Lushai Hills, a hnua Mizoram tia thlak takah kan awm ta a ni.

Tichuan, kan lo darh ta nuai a, a ram leilung zawnga kan darh bakah kan rilru pawh a lo inthen ta phung mai. Hei hi hnam hmangaihtute chuan na an ti a, Zofate insuihkhawm leh hun chu nghakhlel takin an thlir mek.

Dr Paul B Chonzik chuan Mizoram leh a chhehvela Zofate hi British-ho khan hnam khat kan ni tih hriain, ram khatah min awmtir an tum niin a sawi a, 1890 velah khan Chittagong Hill Tracts leh South Lushai Hills chu Bengal sorkar hnuaia dah an tum niin a sawi. Chittagong Hill Tracts hi tunah chuan Bangladesh ram chhungah a awm a, Zofa engemaw zat an awm. South Lushai Hills chu tuna Mizoram chhim lam hi a ni. Tuna Mizoram kan tih tak hi Lushai Hills tia vuah a ni a, chhim leh hmarah sapho khan an then a ni. North Lushai Hills chu Assam sorkar hnuaiah a awm thin.

Hetia Chittagong Hill Tracts leh South Lushai Hills te hmun khata dah hi tum mah se chu'ng laia Chittagong division commissioner DR Lyall khan a duh lo a, hmun khata dah tura rawtna chu a puitling ta lo niin Dr Paul B Chonzik chuan a sawi.

July ni 16-ah khan T Romana College leh Mizo History Association tang dun chuan I&PR Auditorium-ah 'Society, Economy and Political History of Mizo' tih thupui hmangin seminar an huaihawt a, hemi tuma resource person pakhat Dr Paul B Chonzik chuan 'Historical sketch of Mizo re-unification attempts' tih thupui hmangin paper a present a, Zofate thendarh kan nih dan leh insuihkhawm tuma kan lo beih tawh dan hrang hrang te a paper-ah hian a tarlang.

A paper-a a tarlan dan chuan, British-ho khan 1890 velah Zofa hmun hrang hranga mite chu min awp tan a, British hnuaia kan awm lai hian hmun hrang hrangah min thendarh a, Zofate suihkhawm tuma hmalakna awm thin mah se a hlawhtling ta lo. British-in min chhuahsan hnuah pawh Zofate suihkhawm tuma hmalakna a awm fo tih a tarlang bawk.

Political party thenkhat - Mizo Union, United Mizo Freedom Organisation, Kuki National Assembly, Khulmi National Union, Paite Tribe Council, Zomi National Congress leh Mizo National Front te chu Zofate insuihkhawm theihnana din a nih thu a sawi. Hetia Zofate insuihkhawm theih nana hmala tura pawl hrang hrang a ding hian Zofate thinlungah insuihkhawm duhna a awm tih a tarlangah Dr Paul B Chonzik chuan a ngai a ni. YMA, MZP leh ZORO te hmalakna chu Zofate insuihkhawm nan a tangkaiah a ngai bawk.

Zofate hi chi peng hrang hrang kan nih thu sawiin, GA Grierson chuan chi peng 32-ah min chhiar tih a sawi a, Rev Liangkhaia'n chi peng hrang hrang 32 kan awm tia a ziak thu te, L Keivom chuan chi peng 47-ah a dah thu te a sawi a, insuihkhawm leh nana thil pawimawh chu heng chi peng hrang hrangte duhthlanna, luan khawma hnam khat nih kan duh leh duh loh chu a ni, tiin Dr Paul B Chonzik chuan a sawi.

Read more...

Vawi khat chu

¢ Vanlalhnemi

Vawi khat chu ka pa nen hian ramah kan kal a, kan hlim em em a, chutia kan kal zel lai chuan lui pakhat lian vak lo hi kan zuk thleng thla hlawl mai a.

Chutah chuan kan infiam vel a, ka pa nen chuan ka hlim dun em em mai a. Chutia hlim taka ka infiam lai chuan khua a lo thim tep tawh hi a lo ni a, ka pa chuan, "Thawmhnaw te ha la, i hawng ang hmiang?" min ti a. Kei chuan ka pa thu chu hnial lovin ka inha sawk sawk a, tichuan kan haw ta a.

Khua a thim tawh a, ka pa chuan min kai a, hmanhmawh takin min kalpui sawk sawk a, kawng dik emaw kan zawh kan ti a, kawng ni loah kan lo kal hi a lo ni a.

Ka pa chuan, "Mamte, kal ngaihna ka hre tawh lo, tirawh helai hmunah hian buk sa ila, i riak mai ang, khaw en hunah kawng chu kan zawng dawn nia," a ti a. Ka huphurh ang reng hle a, ka pa chuan ka rilru hria ni awm takin, "Hlau reng reng suh, ka awm chhung chuan engmahin an tina lo ang che," tiin min fuih a. Chutia min han fuih takah chuan ka hlauhna te chu a reh sawt mai a.

Tichuan buk sakna tur hmanraw tul ang ang te chu lain buk chu kan sa ta a. Zanah chuan muthilh a har ka ti em em a, sava rawn hram hlekah pawh chuan ka phu zawk zawk zel mai a. Ka pa pawh chu a muhil lo tih ka hria a, ka pa chu ka kuah tlat mai a. Zing nih hun tur chu ka nghakhlel hle mai a. Vawt ka ti bawk si a, puan sin tur kan nei bawk si lo a, vawt ka ti rilru hle a.

Engtik laiin nge ka lo muthilh pawh ka hre lo a, ka han harh meuh chuan ni a lo chhuak tawh a. Mahse, ka pa reng reng ka hmu lo a, ka han hawi vel a, kan riahna lai chu khawihmun nge a nih tih ka hre lo a, ka ril a tam bawk si a, ka pum a na em em a. Ka pum na lutuk chu chhuatah chuan ka tlu tawp mai a, chutih lai chuan ka pa pawh a rawn thleng ve ta a.

A rawn luh chiah chuan min hmu mai lo a, mahse, chhuata ka let reng min rawn hmuh chuan thil awmzia min zawt a, kei chuan, "Ka pa, ka ril a tam a ni," tih chauh ka sawi thei a. Ka pa chuan, "Tikhan lo tuar tang tang rawh, eitur ka va zawng ang e," tih pahin a chhuak ta nghal a.

Kei chu ka pum na chu na ka tih em avangin chhuatah ka mu ringawt mai a. Ka pa chu a lo haw har tawh si a, rawn thlen tih reng reng a nei lo a, chhun lai a ni tawh si a, a rawn thleng har tawh em em mai a, tlai pawh a ni ve tawh a, ka pa chu a lo la haw chuan loh avangin ka beidawng tawh a, ka pa chu a thi ta ni-ah ka ngai a. Tichuan eitur awm ang ang thlam bula mi chu ei tumin ka zawng vel a, ka tui a hal tawh bawk si a, vanneih thlak takin changel lian vak lo khup chen tur vel hi ka hmu fuh hlauh mai a, a laimu chu ka ei ta a, mahse ka riltam na chu a reh chuang lo.

Ka pa a awm bawk si lo, ka tap ka tap mai a. Ka ngaihtuahna te chu a buai vek tawh a. Ka mangang em em mai a.

Thawm riva deuh hlek chuan ka phu zawk zawk a. Khua a tlai tan a, ka hlau em em a, chutia thlaphang taka ka awm lai chuan ka hmaah chuan eng mak tak mai hi a lo awm a, chu eng mawi tak chu ka en reng a, ka mumang emaw ka ti a, ka mit ka han nuai pawh chuan a reh chuang lo a, chu veleh chuan vantirhkoh pakhat chuan thu min hrilh a, "Tunah ngei hian i awmna hmun hi i chhuahsan vat tur a ni," min ti a.

Kei chuan, "Mahse, ka awmna chin hi ka hre si lo a, eng kawng nge zawh tur tih pawh ka hrethiam lo," tiin ka chhang a.

Vantirhkoh chuan, "I awmna i chhuahsan hnu chuan kawng dinglamah kalin peng awm miah lovin i kal char char dawn nia," tiin min hrilh a.

Kei chuan vantirhkoh hnenah chuan, "I thu ang chuan ka awm ang e," ka ti a. Chuveleh vantirhkoh chu a bo leh nghal mai a.

Chutah chuan ka chhuak a, kawng dinglam chu ka zawh a, ka kal thui zel a, kawng peng tam tak hi a thliar seng sung mai a, mahse, vantirhkoh thu min hrilh kha zawmin ka hma zawnah chuan kal ka tum a.

Chutia ka ke ka pen dawn lai tak chuan min kotu an awm hian ka hria a, ka han hawi vel a, ka veilamah chuan ka pa hi chiang em emin ka va hmu a. "Ka pa!" tih pahin ka va tlan phei a, mahse ka pa chuan hma lam chu chak takin a pan zel mai si a, kei lah chuan ka um zel a, vantirhkoh thusawi reng reng ka hre tawh lo a. Chutia ka pa ka um zel lai chuan ka pa chu a ding ta thut a, kapa chuan, "Mamte, i tan chuan ka thi tawh," a rawn ti a, mak ka ti em em mai a, "Ka pa, eng nge a awmzia?" ka ti a.

Ka pa chuan, "Tunah chuan kir leh thei ka ni tawh lo, haw leh mai rawh," min ti a. Kei chuan "mahse" ka han ti hman chauh a, ka pa chuan, "Ka kalnaa kal ve tur hian ka duh lo che," a ti a. Kei chuan, "Ka pa, ka lo kal ve dawn," ka ti a.

Mahse, ka pa chu boruakah a ral ta daih mai a. Ka tap vak vak a, "Ka pa, engatinge min phatsan?" tiin ka tap vak vak a, "Ka pa, engatinge min phatsan?" tiin ka au vak vak a, mahse ka ngaihtuah a, in lama haw dan tur ka dap a.

A hmasa berin ka pa nen kan kalna lui kha ka zawh a, rei lo teah chuan ka zuk hmu ve ta mai a, chuta tang chuan kan in kalkawng ka hriat vek tawh avangin in lam pan chuan ka haw ta a, rei lo teah in chu ka thleng ve ta mai a.

Ka nuin min lo ngaihtuah em em a lo ni a, inchhung ka va luh veleh chuan ka nu chuan min lo kuah nghal chuk chuk a, ka pa awmna min zawh chuan chhan ngaihna ka hre lo a.

Ka pa nena kan awm dan zawng zawng chu ka hrilh vek a, ka nu chu a lungngai em em a, ka nu chuan, "I pa chu a thi tawh a nih chu," a ti a, a tap ta hawm hawm mai a. Chuta tang chuan ka pa tel lovin ka nu nen chuan hun kan hmang chho ta a ni.


(July ni 10-ah khan Bal Bhavan Society te chuan naupangte tan creative writing lama inelna an huaihawt a, thawnthu tawi, poetry leh essay-ah te naupangte an inel a ni. Inelna hi 'on the spot'-a kalpui a ni a, a thupui an hre chawp a, a hmunah an ziak a ni. Chu inelnaah chuan mi pahnihin lawmman pakhatna an dawng a, a pakhat zawk chu he Vanlalhnemi hi niin, he thawnthu hmang hian lawmman pakhatna a dawng a ni.

A thawnthu hi a tawngkam ngai ngaiin kan rawn chhuah a, paragraph leh sentence kalhmang thenkhat erawh kan siamthatsak. Chumi tih loh chu ama ziak ang ngau ngau a ni e. 'Creative writing' hi a thi tawh emaw tih tur khawp a nih laia hetiang thawnthu tha, naupang kutchhuak lehnghal kan nei hi, literature lama tuite tan a lawmawm dawna kan hriat vangin kan han chhuah a ni.

A ziakthu hi Republic Primary School II-a pawl sarih zirlai a ni. Editor)


Read more...