Monday, February 22, 2010

TV lamah te khian ka mit ka len chho ang Khawi lam atangin nge mi tibuaitu tur lo thleng ang?

NGO pakhat hnuaia councellor, nupa chungchanga harsatna neite kawm thintu chuan amah pantu zinga nupa tam tak chu TV leh film vanga buai an nih thu a sawi.


"Pain blue film a en a, chu chuan a rilru a hruai a, a film ena a hmuh ang khan khawsak ve a tum a, chutianga buai ta nupa an awm nual," tiin Zozam Weekly a hrilh.

"Blue film chang a ni lo, tharum thawhna lam pawh TV atanga zirchhuak hi an tam ka ring. Ka tawn ve chinah pawh nupuite kutthlak ching zingah hi an film en vanga tharum thawhna lam uar ta, pawisak neih loh phah an awm fo," a ti bawk.

"Nupa karah chauh lo pawh, an fate-ah pawh TV hian nghawng a nei a, chutiang chu kan tawng nual tawh. Film-a tharum thawhna lam an nu leh pate'n an en nasat chuan naupang pawhin tharum thawhna lam hi an uar phah thei tih a chiang. Pain nupui kut a thlak a, tharum thawhna lam en nasa chhungkua an nih chuan an fate, naupang te te pawhin a pain a nu kut a thlak chu mak a ti chuang lo," a ti.

August ni 30, 2008-ah Dawrpui VC te chuan an veng chhunga DVD (movie/film) zuarte an dap a, blue film an lo kawl nasa hle tih an hmuchhuak a nih kha.

"Mi pakhatin 6 te, 10 te an lo nei a, 20 nei te pawh an awm. An lo nei deuh fur," tiin Dawrpui VC president H Malsawma chuan Zozam Weekly a hrilh.

Dawrpui Veng chu Aizawl hmun laili-a awm a ni a, mi tam zawkte bazar-na hmun tiin a sawi theih ang. Mipui tam tak bazar-na hmunah blue film lei tur a awm a nih chuan mite hian hetiang film hi an lo lei nasa hle tihna a ni thei ang.

DVD pakhatah hian film 10 chuang te a awm a, 'compress' nasat chuan film 24 te pawh a leng. Blue film tam tak chu film pangngai aiin a tawi a, DVD pakhatah hian a leng hnem thei hle. Chuti a nih chuan DVD 20 (blue film) zuar chuan blue film 100 tel a zuar thei tihna a ni. Mizorama commercial place hlun leh lun berah hian chutiang chuan duhtawkin blue film an zuar ngam a, hlauh nei miah lovin a lei theih bawk.

Social worker Lalruatfela Nu chuan blue film chungchang hi 2005 vel atang khan survey a lo nei tawh a, "Blue film hi kan society hian a demand a ni," a ti tawp mai.

Video library dawrtute'n an hawh nasat ber chu blue film a ni tih a survey-ah hian a hmuchhuak a, a zuartute'n an hralh thei hle tih a hmuchhuak bawk.

"A ak kual thinte hi ka chhui a, an hralh thei hle tih an sawi vek. Sorkar office-ah te hian an hralh nasa niin a zuarte chuan an sawi," Lalruatfela Nu chuan a ti.

"Kan khap hneh ka ring lo a, mahse, kan tiziaawm thei. Dan lekkawh a ni miah lo hi mak ka ti a, pawi ka ti bawk a. Zalen taka hetiang film kan zuar leh kan nei thei hi kan hnam tan a tha lo," a ti bawk.

Kum 7 vel liam taah khan police te'n video library an lo dap tawh a, film 300 vel an man a ni. Police te hian an film mante hi an hal a, mahse, officer thenkhatin an hal hmain an lo la hman! Hah taka mantute'n an hmingchhiat phah lek lek a nih kha!

"Tumah kan bang lo ti hialin a sawi theih ang. Mitin deuhthaw hian blue film hi kan lawm ni berin a lang. A neih a awl si, a awl mai ni lovin mipa phei chuan a nei thei nih an chak emaw tih tur a ni. K|P hruaitute paw'n inthlahrung miah lovin an kawl a, Mizo sex video ngat phei chu mipaho hian a nei hmasa nih an chak a, thiante petu nih an chak bawk," tiin Lalruatfela Nu chuan a sawi.

Blue film hi 'Keng Kung' ti te, 'Zanlai Thlifim' ti te leh 'Ka Duhzawng' ti tea sawi a ni ber a, sorkar office velah chuan 'Ka Duhzawng' tiin an sawi ber niin a zuarte chuan an sawi.

Thingtlang hmun thenkhatah phei chuan man chawiin an en thin! Cinema Hall-ah film an en ang hian man chawiin an en a, mi pakhatin Rs 10 te an chawi thin. Hetiang tihna hmun hi sawi tur a awm nual. Thingtlanga TV nei, generator nei bawk tan chuan sum lakluhna tha tak a ni.

Thingtlanga zahmawh film an en dan dang chi khat chu DTH (Direct To Home) hmangin a ni. Cable-a pawh ngai lovin DTH-ah chuan mahni in atangin sattelite atangin TV programme kha an lo man a, India ram hmun thenkhatah chuan hetiang hi a lar hle. Mizoramah pawh chhungkaw engemaw zat chuan DTH hi an hmang a ni.

Tichuan, DTH hmang chuan khawchhak lam TV channel pakhat an man a, chutah chuan khawchhak blue film duhtawka en tur a awm a ni. TV en tura a neite ina kalkhawm a tulna khua te a lo awm a, zan lamah blue film hi an enho dur dur ta mai thin a ni. Naupang chenin. Hetiang hi sawi tur a tam hle a, Aizawl nula leh tlangval zingah pawh "chumi khuaa kan kal tumin..." tia sawi thei an awm nual nghe nghe.

Mipat hmeichhiatna hman khawlohna leh hursualna lam a hluar hle nia sawi a ni a, tun hnaiah phei chuan mipa leh hmeichhia, Mizo ngei inpawl lai te pawh video hmuh tur a awm ta nual a nih hi. Mipat hmeichhiatna hman khawlohnaah hian a tuartu ni lo, a tawrhtirtu (abuser/pawngsualtu) zingah Mizoramah hian kum 20 leh kum 30 inkar an tam ber a, thalaiin mipat hmeichhiatna lama tawrhna an thlen nasa hle tihna a nih chu. Kum 12 leh kum 20 inkar an tam hle bawk. Kum 20 pawh la tling lote chu Mizo society-ah chuan naupanga ngaih an ni a, mahse, chutiang rualah chuan Mizo naupangte hian mipat hmeichhiatna hmanna chang an lo hre daih tawh tihna a ni thei ang. Kum 20 hnuai lam, mipat hmeichhiatna hman khawlohnaa mawhphurtu, sex abuser-te hian khawi atangin nge mipat hmeichhiatna chungchang hi an hriat? Pawngsual hi nu leh pate hnen atanga an zir chu a ni lo chiang ang a!

"Sex abuse kan tih hi thil chi hrang hrang vanga thleng a ni a, a thlentu zingah hian blue film hi kei chuan ka chhiar tel. Ka la zo lo a, mahse, tun thlenga ka study chinah chuan blue film hi ka chhiar tel a ni," tiin lecturer pakhat, hursualna chungchang chhui mektu chuan Zozam Weekly a hrilh a ni.

Mizoram University-a psychology zirtirtu Dr HK Laldinpuiin Fente chuan blue film hi Mizo zingah a hluar hle nia a hriat thu sawiin, "Hei hian society-ah eng nge a thlen ang tih hi ngaihtuah a ngai khawp mai. Mipat hmeichhiatna hman khawlohna nen hian kan ramah a inzawm em tih chu research te ka tih loh avangin ka sawi mai ngam lo a, mahse, inzawm tura ngaih chu a ni. Chu chu thil pawi tak a ni," tiin a ngaihdan Zozam Weekly a hrilh.

Dr Laldinpuii hian blue film en a that loh dan sawiin, "Mihringa a nghawng tha lo deuh mai chu pawlawhna a thlen hi a ni," a ti.

"Sex lamah kan thalaite an loose em em mai hi blue film an en nasat vang a ni ang em awm, tih hi ngaihtuah tham a ni. Awlsam takin blue film hi a neih theih niin a lang a, chu chu thalaite'n an lo en nasa a nih chuan an pawlawh phah ang a, sex ngaihnepna a neihtir ang," tiin a sawi.

"Mihringah pawlawhna, ngaihsamna a thlen thei a, engmah ngai thutak peih lo, engmah ti tak tak peih lo, mihring pawlawh takah a chhuah theih a ni," a ti.



Tharum thawhna hi

Tharum thawh uar hi pian pui aiin mihring boruak tawn atanga zirchawp zawk niin mithiamte chuan an sawi.

Wake Forest University School of Medicine-a mithiamte chuan Brenner Center for Child and Adolescent Healthtanpuina dawngin Georgia-a middle school zirlai, kum 11 leh 12 mi, sorkarin an awmna hmun tur a siamsaka chengte atangin tharum thawhna chungchang hi an zir a, tharum thawhna an tawn tawh dan atangin tharum thawhna hi thil tawn atanga zirchawp a ni tih an hmuchhuak.

Tharum thawhna tawn dan hi chi nga-in an then a: damdawia inenkawl zui ngai hial khawp tharum thawhnaa mahni ngei tel ve, hriamhrei nena midangte beih, sum emaw thil dang eng emaw duh vanga hriamhrei hmanga midangte nawr luih, a ruka ralthuam ken leh midang hriamhrei eng emaw kensak, ti tein.

Zirchianna atang chuan naupangte hian an chhungte emaw, thian hnai takte emaw, thenawmte emaw tharum thawhna an hmuh atangin tharum thawh hi an zir a, tlema an lo upat deuh, tleirawl leh rawlthar vel an nihah TV, internet, video games, film, music video leh music hrim hrim atang tein tharum thawhnaah hian thuk zawkin an lut leh thin tih an hmuchhuak a ni.

Read more...

TV lakah fimkhur rawh

¢ Lalthlamuana Ralte

Television hi mi thenkhat chuan 'mimawl bawm' (idiot box) an ti a, chu chuan mimawl khungkawmna bawm tihna a kawk lo, a lang thinate hi an mawl tihna pawh a ni ber lo. A entu tam ber hian an tangkaipui miah loh tur leh an chhiat phah zawk tur thil an tuipui tlat avang zawka he hming lem hi an phuahsak a nih hmel zawk. Amaherawhchu, TV programme zawng zawng hian mi a timawl vek tihna erawh a ni lo a, channel tangkai tak tak a awm nual tih pawh kan hre vek awm e.

Media hrang hrang zingah hian television tluka mi hip na thei hi a awm kher lo ang, mipui vantlang nun pawh a nghawng danglam thei ber ti hialin an sawi thin. Mizo mipuite pawh hian cable/satellite TV-in min nghawng danglam nasatzia hi kan hre vek a, sawi thui a ngai lo ang. He 'idiot box' hian hnam hrang hrangte na taka a hrut vek avangin khawvel kalphung her danglamtu langsar tak a ni tih loh rual a ni lo.

Hnam zia a her danglam a, nunphung thar a siam a, kan tuipui tur thil thar min hlui a, thangtharte rilru sukthlek a thlak a, tichuan culture thar a lo piang ta mawlh mawlh mai a nih hi. 'A tunlai' kan tih te, 'thangthar zia' kan tih te hi han ngaihtuah vang vang ila, TV atang bawka kan chhar leh kan chin a lo ni duh khawp.

Heti khawpa mipui nun nghawng danglam thei a nih avang hian a tu-a-te tan pawh hian fimkhur a ngai hle a ni tih hi kan hriat a tha awm e. He mimawl bawm hian zun a nei a, khawpuia chengte phei chu an nunah a bet tlat tawh a, en theih loh chang chuan a kalh a kim lo tlat zel a nih hi. Power supply a awm loh hleka kan buaina pawh 'TV en theih loh' a ni thin a, current a lo awm veleh remote control kan chuh vat thin a nih hi.

India ramah hian TV entu zawng zawnga a zatve aia tam hi naupang kum 15 hnuai lam niin an sawi. TV-in naupang leh thangtharte nuna nghawng a neih nasat turzia chu a chhut theih mai awm e. Kum engemaw zat chhung ram hrang hrang huapa an zirbingnaa an hmuhchhuah dan chuan television hian a tha lo zawngin naupangte a kaihruai nasa hle a ni. Hei hi Mizoramah pawh hian a dik tho awm e.

Kum tling lo naupang 'bawnra' tak tak an tam sawtzia te, an nunphung inthlak nasatzia te hi han chhut chiang ila, TV an en thin hian a kaihruai hle a ni a tih loh theih lo ang. Chutih laiin, TV hi thil tha lo anga ngaih tur tihna erawh a ni lo, naupangte en khapsak ngawt chi lah a ni hek lo. Mimal leh mipui zalenna rama awm kan ni a, thuneitute tan pawh han khap ngawt chi a ni lo ang. In chhungkhura hmalakna tur chi a nihna thui tak a awm a, cable TV operator-te mawhphurhna pawh a lian hle bawk.

Incheina maksak pui pui te, nunphung danglam tak takte hi khap ngawt chi a ni lo a, a bulpui lam atanga hmalakna tur chi zawk ni awm tak a ni. Khap theih apiang khap zel tum mai hi thangtharte ngaihdan nen a inmil lo a, khawtlangah inmil lohna hringtu lek fang a ni zawk thei.

Tharum thawhna hleihluak tak hmuh tur awmna film en thin naupangte hi an rualpui naupang dangte aiin an dang bik ngei ngei niin an sawi a, naupang tam ber hian chutiang lam hawi chu an en thin lehnghal. An zirchiannaah chuan, a tlangpuiin naupang hian elementary/primary school an zawh hmain TV ah tualthahna vawi 8,000 leh tharum thawhna hrim hrim vawi 100,000 vel an en hman niin an sawi.

An lawm em em cartoon-ah pawh hian a tlangpuiin darkar khat chhungin tharum thawhna vawi 20 chuang a lang thin ti-a chhut a ni. An tuipui ber pakhat Power Rangers hian naupang zingah insual leh tharum thawhna a thlen pha nasa hle niin India ram chhunga zirtirtu tam berin an ngai bawk.

Khawpuiah chuan naupangte tan lenvahna tur a awm lo a, inchhunga an inawmtleina ber chu TV leh computer game hi a ni awm e. An tuipui berte hian an nun a hruaisual thei tih erawh kan hriatpui a tha khawp mai. A pawnga puia khapsak ngawt ai chuan khuahkhirhsak thiam a fuh a rinawm bawk.

Tunlai hian insual buai, kut inthlak leh tualthah thawm hriat tur a tam sawt hle mai a. Patling leh patling thinrim insual sawi tur a awm meuh loh laiin thalai leh rawltharte insual hriat tur a tam hle. An intihbuai chhan lah hi a ho ang reng viau thin bawk. Hman deuh khan police officer pakhat chuan, "Tunlai thangtharte hi an arrogant sawt khawp mai," tiin ho te te a an pawr hluai thin thu leh tharum thawh mai pawh an awlsam thu a sawi a. A dik viauin a lang.

Cable TV operator leh sub-operator-te hian an duhzawng mipui min hlui thin a, bengvarthlak tak tak leh hmuhnawm tak takte a ni thin. Chanchintharah phei chuan print media leh electronic media dangte aiin an che tha zawk mahin a hriat. Thu awmze nei leh tangkai sawihona an buatsaih thin te hi a hlu khawp mai. 'Cable TV era'-a kan chuankai hnua hma kan sawn zia hi sawi fe tham a ni ngei ang le.

Mahse, sawi leh sawi hnu, a tha zawng leh a chhe zawnga hman theih a nih miau avangin, a lehlamah chuan, nghawng tha lo tam tak a nei tih erawh a chiang thung. Cable TV bawk hian chhun zan zawmin film chi hrang hrang an chhuah a, anmahni duh zawng leh a entu thenkhatte tuipui zawng chauh an ngaihtuah emaw tih mai turin chhungkaw kima en chi leh puitling en chi pawh an thliar hrang meuh lo niin a lang.

Cable TV local channel-a kan en tam ber hi pirated copy a ni a, dan leh hrai lama a theih reng em tih pawh ngaihtuah tham tak a ni. Mahse, kan awmna a thlaler a, kan dinhmun heti hi a la ni bawka chuti lam chu sawi thui vak lo ila.

Zep loah chuan mi zawng zawng hmuh theih tura Cable TV tihchhuah thin movie tam tak hi chu a zia lo lam deuh chu a ni. Tharum thawhna rapthlak pui pui te, thisen inchhuahsak lai te, langsar taka mipat hmeichhiatna hmang lai lem te hi mipui nawlpui hmuh tura chhuah chi a ni reng reng lo.

TV operator leh sub-operator te hian film ratings leh censorship lam hi an ngaihtuah pha lo emaw tih mai tur a ni. Film reng reng hi mipui nawlpui hmuh tura chhuah tlak a nih leh nih loh endik phawt a ni thin a, India ramah chuan Central Board of Film Certification (CBFC) 'Censor Board' an tih bawk hian chu hna chu an thawk thin.

Film hian mipui nun a kaihhruai theih avang hian uluk taka endik a ngai reng a, a en thei tur kumbi thliah thin a ni a - chhungkua a en chi te, kum 12 chung lam en chi te, puitling chauhin an en chi ah te then thlap a ni. Chutianga then vek chu nimahse kan ramah chuan cable TV zarah naupang chumchiap atanga pitar putar thlengin a hun bithliah awm chuang loin kan enho thin a nih hi.

Local channel-a zalen taka kan en thin thenkhatte hi rating-ah chuan puitling chauhin an en theih te a ni nawk mai. Spartan indo mi tawrawt pui pui chanchin behchhan a siam film pakhat '300' te, 'The Midnight Meat Train' te, 'Unfaithful' te leh a dang te hi hmun dangah chuan paih then awm miah loh chuan naupangte en phal a ni lo. Chutiangin hringei film te, thlahrang film te, tharum thawhna leh thisen chhuahna lagsar tak te, a ngialngana mipat hmeichhiatna hmuh tur awmna film te hi paih then awm miah lo (un-cut version) a chhuah phal a ni lo.

TV a kan film en thinin kan rama naupang leh thalaite a nghawng dan hi zirchian tham a ni ngei ang. Heti tak mai a suahsualna lo pung ta leh tharum thawhna, tualthah, rukruk leh dan bawhchhiatna lo hluar ta lutuk mai nen hian a inkungkaih ngei a rinawm.

Tunlaia naupangin an lawm em em computer game thenkhat pawh hi ngaihtuah tham a tling. Mahni inah leh game parlour-ah naupang te tein indo leh rapthlak pui puia inbeihna te, thisen inchhuahsakna lam hawi game an khel nasa hle a, heng computer games-te pawh hi a khel thei chin tur bithliah (rating awm) vek a ni. Kan ramah chuan chutiang lam chu kan ngai pawimawh rih si lo a. Thangthar zel te hmakhua ngaihtuah pawhin hmalak chu a hun ta khawp mai.

Hman deuh khan Bombay High Court chuan an thuneihna huam chhunga cable TV ah tharum thawhna leh tawngkam mawi lo awmna bakah mipat hmeichhiatna lanna film chhuah a lo khap tawh a. Sorkar laipui pawh hian Cable TV Censorship chungchangah hian hmalak a tum ni a sawi awm bawk. Tun dinhmunah hi chuan a chunga kan sawi tak zawng zawng hi state sorkar hmalakna tur chi niin a lang a, state thenkhat chuan hma an la tawh nghe nghe bawk. Keini pawh hian bengsik a kan ngaihtuah a hun ta khawp mai.

Read more...

Naupangte leh TV

TV lo chhuah tan tirh atang khan naupangtea nghawng a neih dan hian sawi a hlawh hle; tunhnaia hetiang zirchianna pathum chuan naupangin TV an en nasat lutuk hian an rilru a chak loh phahin thil an zir chak lo a, an zirlai thlengin ghawng a nei niin an sawi.

TV en nasatin naupanga nghawng a neih dan, Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine chanchinbu 2005 July thla chhuakin a tarlan dan chuan, naupang, bed room-a TV neite hi naupang "grade" thennaah a pathumna ang chi an nih phah thei a ni.

Hetiang lo zirchiang tawh pakhat Dina LG Borzekowski, Ohns Hopkins Bloomberg School of Public Health-a assistant professor chuan: "Naupang te'n inchhunga media lam thil an khawih dan leh mathematics, lehkha chhiar leh tawng an zir dante inlaichinna hi kan zir a ni," a ti.

Borzekowski leh a thawhpui Dr. Thomas Robinson, Stanford University-a mite chuan naupang "third grade" an tih ang chi 386 leh an nu leh pate atangin naupangin TV, computer leh video games an khawih dan leh an khawihna hmun te an zir a ni. Tin, naupang te'n hetiang thil (TV, computer leh video games) atana hun an hman dan leh lehkha chhiar nana hun an hman dan te an zir bawk.

"In chhunga media (TV etc) an hman dan leh test hrang hranga an tih that dan hian inzawmna thui tak an nei a ni, tih kan hmuchhuak," tin Borzekowski chuan a sawi.

Naupang, bedroom-a TV inchhawpte chu a inchhawp ve lote aiin point riat laiin mathematics test-ah an hniam zawk a, lehkhachhiar leh tawng zir chak dan test-ah pawh an hniam zawk niin a sawi. Hetih lai hian computer nei, naupang te chuan test hrang hrangah a nei ve lote aiin an ti tha zawk niin a sawi thung.

TV hian engvanga a thalo zawnga naupangtea nghawng nei nge a nih a sawifiah thei mai bik loh tih sawiin Borzekowski chuan, "Naupangte hian mahni bedroom-a TV an neih hian an nu leh pa te'n an en chin an hriatpui pha tawh lo a, hei hian zirna lamah nghawnga nei a ni mai thei," a ti.

Dr. Robert J. Hancox, University of Otago, Dunedin, New Zealand-a mi leh a thawhpui te'n hemi chungchang an zirnaah pawh, naupang chu rilru chak leh chhungkaw tha tak atanga seilian pawh ni se a naupan laia TV a en tam lutuk chuan a lo puitlin hun thlengin a zirnaah nghawng a la nei thei niin an hria.

Anni hian 1972 leh 1973 vela piang mi 1,037-te zirin, kum hnih dan zelah chung naupangte chu kum 5-15 an nih laia an TV en dan an lo zawt ziah thin a ni. Chutianga an lo zir tawh zinga kum 26 an tlina degree nei zat zat thei chu kum 5-15 an nih laia TV en nasa zingh an tlem zawk fe tih hmuchhuah a ni.

Frederick J. Zimmerman leh Dr Dimitri A Christakis University of Washington te zirchiannaah pawh naupang TV en nasa chu mathematics, lehkha chhiar leh an lehkha chhiar an hriatthiam dan tehnaah an hniam zawk tih hmuhchhuah a ni.

Zimmerman leh a thawhpui hian naupang kum 3-5 te TV endan an zir a ni. Zimmerman chuan nu leh pate hian American Academy of Pediatrics-in naupang kum hnih hnuailam TV en tir loh tur a lo tih tawh zawm chu a him ber nia a hriat thu a sawi a, hetih rual hian kum hnih chu kum thuma thlak nise a that a rin thu a sawi bawk.

Read more...

Kan mit chakna chu

"You like to watch it, don't you!"

2005 kum tawp lam leh 2006 kum tir lama kan titi kha kan la hria em aw? Nula pakhatin ruakin thla a la a, a tlang thang ta palh, chumi chungchang chu kan sawi luih luih mai a nih kha.

Chu nula chu video camera hmaah kawr ha lovin a ding a, a thiam ang tawka mawiin a'n ding ing-euh vel a, Mizo nula, chutianga ti kan la hmu ngai lo bawk nen, kan lawm tlang hle a ni lo'm ni kha?

A vanglai taksa thla chu kawl that a duh a, tiang khan thla a la ta a ni. Mahse, a awmna veng atangin an hnawtchhuak a, diriam leh sawisel a hlawh hle bawk. Mizo nula zinga saruaka thla la hmasa ber a nih loh pawhin kan en luih luih hmasak ber chu a ni mai thei. Tin, Mizo nula zingah saruak thlalak 'martar' pui hmasa ber pawh a ni mahna!

Kha'ng lai hun kha han ngaihtuah let ila- Aizawl magazine kawmah nula thlalak a awm deuh vek; Mizo footballer thenkhat, Mama, Jerry-a, Vanlalrova leh Malsawma te thlalak bakah mipa zaithiam thenkhat an lang ve zeuh zeuh a, a bak chu nula hmeltha thlalak deuh vek a ni.

Zozam Weekly kawmah pawh chu'ng lai chuan nula thlalak kan dah thin. Nula thlalak kan dah loh chuan hralh bang hi mihausa ningnawi zat zet a let rum zel te ti ta ila, a dikna chin a awm ang.

2007 kum tawp lam atang khan Zozam Weekly hian cover story mumal neiin, cover story mil turin a kawm pawh kan chei thin. Khatia nula thlalak kan han kalsan khan, mi nuih lo za lo se, 'hralh theih loh paw'n a pawi lo' tiin kan insehruh ve ngat mawle!

Chutiang te kan han sawi tak duah nachhan chu, chanchinbu kawma nula thlalak dah hi sual a ni e tihna a ni lo, mi ramah pawh an uar a, keini paw'n a tul dan a zirin tih chang kan nei, mahse, kan mit chakna hi heti lam hi a ni mai awm mange tih thu-ah thil hlui kan han sawi ta chiam a ni.

TV lamah pawh kan mit chakna chu heti lam tho hi a nih hmel! Hmun thenkhatah chuan TV lama sumdawngte'n insumkar hauh lovin saruak leh ti deuh keng kung tamna lam film an chhuah thin a, a khuahkhirhtu tur leh mipuite kaihruaitu tur pawh an awm chuang lo. Miin an duh phawt chuan saruak thlalak mai ni lovin 'pornography' lam thlengin sumdawn nan an hmang thei. Inkaihruaina emaw, inzirtirna emaw, a khapna lam emaw engmah a awm lo. TV-ah pawh chanchinbu-ah pawh duh tawkin zahmawh rawngkai thu leh thlalak a tihchhuah ngam!

Engpawhnise, heti lam hi a lawm chu kan lawm tlang niin a lang. Saruak thlalak vanga tuartu hmasa pawh kha han ngaihtuah let ila, saruak thlalak hmingchhiat puitu hmasatu khan saruakin thla a lo la reng reng hlei nem! A taksa thenkhat a lo hlim lang mai alawm! Vawiinah zawk hian kha thlalak kha putchhuak ta se a hmingchhiat pui lo chiang khawp ang, a aia hlim lang thui an tam lutuk!

Film pakhat, 'Sliver'-ah a changtupain a changtunu kha enhnaihna a chhawpsak a, chu chuan mipa leh hmeichhe khawsa lai te a thlir thin. Chutih laiin, an pahniha an khawsak dan vel chu a changtupa khan video-in a lo la vek si! Han thinrim viau mah se midang dem thei a ni bik lo, "You like to watch it, don't you!" an inti em ni kha!?

Read more...

Khawiah Nge Mizoram A Awm?

Geographical location-a Mizoram awmna chungchangah ngaihdan a inang tlat lo.

Chu mai a ni lo, Mizoram len zawng thlengin Mizoram sorkar record dan leh mithiamte thutlukna a inang lo.

1990 velah khan Mizoram awmna chiah, Geographical location, Latitude leh longitude degree hmanga Mizoram awmna, Mizoram Department hrang hrang leh ziaktu thenkhatte tarlan dan dik lo leh inang lo nasa lutuk ngaimawhin, a dik ber hriatchhuah tumin Dr. Rintluanga Pachuau chuan hma a la vak tawh.

A hmalakna chuan ngaihsak a hlawh lem lo hle thung. Ngaihsak a hnekin diriam lek lekna a tawng zamah!

A manganthlak lai ber chu Mizoram awmna dik tak sorkar deptt. hrang hrangte ziak dan pawh a inang tlat lo chu a ni.

Mizoram University-a geography deptt reader Dr Rintluanga Pachuau chuan, “Latitudes leh Longitudes hi ngaihruat rin, khawvel map thensawmtu leh ram khawii lai pawh a awmna (position/location) Degree hmanga sawifiahna tura siam a ni. Sana dar inthlauhna atana tehfung tangkai tak a ni bawk. Globe kiar lai ber-equator hi latitude O a ni. He ngaihruat rin hian khawvel chhim leh hmarah thenin, hmar tawp leh chhim tawp thlengin degree 90 ve ve a awm. Latitude degree dawta 'N' emaw 'S' emaw a awm chuan chu chu 'North of Equator' emaw 'South of Equator' tihna a ni,” a ti.

“Longitude chuan khawvel hi chhim leh hmar hawi zawnga rin tlangin chhak leh thlang a daidang ve thung a. London bul, Greenwich khaw paltlangtu longitude line khu ° degree a ni. Hei hi khawchhak leh khawthlang sawi nana tehfung ber a ni,” a ti a, “Heng latitude leh longitude degree khat inkar hi hmun 60-ah thensawm leh a ni a; chu chr. minute ti-a sawi thin a ni a.

Chhinchhiahna hmanga ziak thin a ni. Tin, Degree hi chhinchhiahna ° hmanga ziak thin a ni bawk.Tin, Longitude degree khat zelah Man Sana minute 4 zelin a intlau a, time zone leh hun chhiar nan pawimawh tak a ni. Greenwich Mean Time, Standard Time, Local Time te chu kan sawi nawn hman tawh lo ang a,” a ti bawk.

Dr. Rintluanga chuan, “Kan ram awmna nia kan lo tarlan ve thin te hi han belchiang dawn ila. Thenkhat tarlan dan phei chuan Mizoram awmna chu khawvel hmar tawpin a daih tawh lohna hmunte a ni tlat mai ! Khawvel hi an zauh ta chiam nge boruakah Mizoram hi an khai kang tih pawh hriat a harsa hle a ni,” a ti.

Mizoram Statistical Handbook thar berah chuan Mizoram chu 21° 58' N-24 ° 35’ N Latitude leh 92° 15’ E-93° 29’E Longtitude a awm niin a inziak.
Mahse, hei hi Dr. Rintluanga Pachuau chhut dan nen chuan a inang leh chuang lo.

Tun hnai mai khan “Mizoram : A Study in comprehensive Geography” tih lehkhabu chu Dr. Rintluanga hian a chhuah a, chutah chuan Mizoram awmna dik tak nia a sawi chu 21° 56' N-24 ° 31’ N Latitude leh 92° 16’ E-93° 26’E Longtitude a ni.

Dr. Rintluanga chuan, “Ka chhut ka chhut tawh a, 1996-ah daih tawh khan Mizoram awmna hmun dik lo taka kan ziah chungchang hi ka tarlang tawh a. Department zawng zawng deuhthaw lehkha ka thawn a, director pakhat chiahin min chhang let a ni,” a ti.

“Vawiin thlengin Mizoram kan dahna chiah hi official-a kan dah dan hi ka pawm lo a, ka dah dan hi ka pawm zawk a ni,” a ti bawk.

Dr. Rintluanga chuan, “Mizoram Geographical location dik ber nia ka ngaih leh pawm tlat chu Latitude 21° 56' N-24° 31'N leh Longitude 92° 16
E-93° 26' E inkar hi a ni. Hei hi keima hmuhchhuah leh hriatchhuah pawh a ni lo a. Mithiam zawk te’n Landsat Imagery leh map belh tlak tak tak an siamte zirin Mizorarn thuthmun ka thurchhuak (identify) ve mai chauh tihna a ni. Hun leh rilru senga luhchilhtu ka nih ve avangin hei aia Mizoram location dik zawk chu awm thei chuangah ka ngai rih lo; Mizoram political boundary hi tih danglam a nih hma loh chuan,” tiin Zozam Weekly a hrilh.

“Mizoram awmna kan tarlan hi a inang lo lutuk hlawm a ni, “ a ti a, “Kei pawhin ka chik nghal mai loh avangin khawi khawi emawa article leh paper ziak nan te pawh ka lo hmang ve thin thawh tho a. Mahse chu chu ka bansan ta a ni,” a ti bawk.

Mizoram hi khawi lai khawmualpuia awm nge tih hre miah lo te’n location degree tarlante hmangin lo zin tum ta se, an buaiin an pan tum lam a inang lo hle thei awm e tih chu Dr Rintluanga ngaihdan a ni.

“Thenkhat chuan ‘Europe rama awm a nih hi’ tiin Europe an pan ang a; thenkhat chuan "Asia-a awm a nih hi’ tiin hre dik ve tho mah se Akyab port-a
lawnga an rawn kai miau chuan kea kal a ngai thui viau ang,” a ti.

“Thenkhat chuan Mosia hova Israel fate vahvaihna te kha hmuh tumin Exodus, Leviticus, Numbers te an chhiar nawn phah hial thei bawk. "North pole bakah ram a awm thei lo, an tih sual ve hrim hrim a nih hi’ ti tawk awm mah se, a degree dik ber an hriat miau loh chuan Mizoram tlawh an tum an thulh phah hial loh pawhin an khawmuan phah ngei ang. Tu mawh nge ni ta ang?” tiin a sawi zawm a, “Mizoram awmna tarlangtute hian an tarlan degree te khi reference an pe bawk si lo a. A dik leh dik lohvah pawh burbun tur bera te chu an ni mai lo'ng maw?” a ti.

Dr. Rintluanga Pachuau lehkhabu ziah hi Northern Book Center, New Delhi te published a ni a, he lehkhabua thuziak leh Mizoram sorkar record chu inmil lo a awm nual bawk.

Mizoram zau zawngah pawh fiqure pahnih a lar hle, 21,081 sq.km leh 21,087 sq.km. Figure pahnihte hi thil chhinchhiahna hrang hrangah hman a ni ve ve.

Dr. Rintluanga chuan, “A tirah chuan 21,081 tiin ka thu ziahah ka hmang ve tho. Mahse, ka chhut ka chhut hnuah 21,087 hi ka hmangta zawk a ni,” a ti.

“District hrang hrang len lam an lakkhawm hnuah decimal point paihin 21,087 a nia, hei hi a dik ber zawkah ka ngai,” a ti bawk.

Statiscal handbook thar bera Mizoram boundary an ziah leh he lehkhabua inziak pawh a i ang lo.

Statistical handbook thar berah chuan chhim leh hmar sei zawng chu 277 km nia tarlan a ni a, chhak leh thlang chu 121 km anga tarlan a ni thung.

Dr. Rintluanga lehkhabu ziahah erawh chhim leh hmar chu 285 kms-a sei a ni a, chhak leh thlang pawh 115 kms niin a tarlang a ni.



Rintluanga Hnialna

Mizoram Pockets Notes (Printing Stationery Dept) leh Mizoram Diary 1989 (Printing Stationery Dept) te chuan Mizoram awmna chu Latitude 20. 21° to 24.27° N leh Longitude 29.20° to 93° 26°E tiin an ziak.

A ziah dan a dik loh bakah a number hi a sual tam hret. Longitude 29 ° 20'E chuan Finland, Turkey, Egypt Sudan, Zambia leh S.Africa te a hawlh a, heng ramte hi Mizoram khawthlang lama ritu (boundary) te chu an ni lo chiang si. Heta tarlan dan hian pawm dawn ta ila, khawchhak lamah 93 ° 29'E a lo nih bawk si chuan Mizoram chu chhak leh thlang zawngin a zau lai berah pawh km 125 (boruak mel-in) awrh chauh a ni si. Heta degree tarlan hian Egypt, Saudi Arabia, Arabian Sea, India leh Bangladesh te hi Mizoram chhungah a khung vek tihna a ni a. Printing & Stationary Department hian Hitler-a te leh Nepoleana te aiin ram an la zau reng zuk lo ni a !.

“Mizoram- Era of peace &progress,” I&PR tihchhuahin a tarlan dan chuan Mizoram awmna Latitude 20.21’ and 93.29’E tih a ni tawp.

Latitude degree hi chhim lamah leh hmar lamah 90 ve ve chauh a awm. Mahse hetah hian 93 °29' thleng a huam tir tlat. Mizoram chu equator hmar lama awm a ni tih kan hria a. He ta tarlan hi hmar lam sawina ah han ngaih sak ta ila. Tichuan Mizoram chuan Bay of Bengal atangin Tibet, China, Mongolia, Russia leh hmartawp piah rawk thlengin a pharh duai tihna a lo ni ang. North pole - 90° N bak Mizoram huam a la huam tir fan a ni.

Agri & Forestry Deptt.-in Agriculture Today in Mizoram an tihchhuah thinah chuan Mizoram chu Latitude 22° 15’ to 24° 30’N leh Longtitude 92° 20’ to 93° 29’E angin an tarlang tawh bawk.

Agriculture & Forest Department te tarlan danah hi chuan Mizoram a zim hle a ni. Ram hmangaihtute tan chuan a lak vun theih viau mai thei a ni. Mizoram khawthlang lam khaw thenkhat, Zawlnuam leh Kanhmun te an huam tir lo. Tin, anmahni department hmun pawimawh, chhim lama kan dil hmingthang Palak te an huam tir lo a, Tuipuibari leh Dampa Sanctuary then a zar te pawh Mizoramah an telh ve lo tlat. Chhak lamah erawh thahnemngai takin Tiau ral kam km 5 vel zei zei Mizoram chhungah an seng lut thung a, 'Mizoram dil lian ber' Rih Di! pawh Mizoram chhungah a lo awm ve ta!

Dances of Mizoram, Information Department, Forest leh Synod tangrual te tihchhuahah chuan chhim lamah thahnem an ngai hle. Latitude 20. 20° to 24.27° N-ah dah a, tuna Mizoram chhim tawp atanga km 180 vel laia thui an huam tir a ni. Mizoram chu a let dawnin a lo sei ta a nih chu!

Ram hmasawn nana an thawh ropui tak chu chhim lam Bay of Bengal tuipui, lawng chawlhna pawimawh tak Akyab chu Mizoramah an khung hmiah hi a ni. Chhimtuipui District chu 'Chhim kun' ni tawh lovin Mizoram laili tak a lo ni ta a, Arakan leh Chittagong tlang ram te chu Mizoram chhungah telhin lawngchawthna hial kan lo nei ta tihna ni!

Khadi & Village Industry phei chuan hman kumah tawh Mizoram awmna chu 92° 20' - 93° 29'N leh 20° 20' - 24° 27'N angin a dah.

Mizoram a dahna hi a 'standard a sang' kan ti dawn nge, a van lam thil ruih hian a hriat bik. Latitude 92° 20' - 93° 29'N ti miau hek. Khawvela awm bak van lam hawiin han rin belh dawn ila, latitude degree khat inkar hi km 107 vel a lo ni a. Tichuan Mizoram chu hmar tawp chung zawn km 250 atanga km 375 vel inkarah a kang nal nal mai tihna a lo ni. Hetiang a lo nih si chuan Silchar kawng pin vanga kawngdang dapa buai tawh lovin, khawvel (earth) -a zin dan kawng ngaihtuahin Space ship, Rocket te kan buaipui tawh zawk mai dawn lo’m ni?

“Mizoram, The Turning Point” tih, I&PR-in an tihchhuah tawhah pawh Mizoram awmna chu an dah mak hle. Lat 21° 54’ and 24° 29’ N leh Long 92° 16’ and 93° 26’ E angin an dah a ni.

Hemi degree inkarah hian Sweden, Finland, Poland, Romania, Libya, Sudan leh Africa ram thenkhatte an awm hlawm!

Hemi zawnah Mizoram hi a awm ve a nih chuan Mizofate hi 'Israel thlah' kan lo ni tak tak mahna ! A nih loh vek pawhin 'African hmui pawrh' emaw 'European ekbathlar sang emaw kan nih ve daih hmel!

Read more...

Hmarchhak hian electric eng a tlachham tak zet em?

¢ Lalhruaitluanga Chawngte

"A va han ninawm zozai tak!" tih tawngkam hi Mizoramah chuan 'current' thim thu nen a inhmeh bikin a lang!

Hman atanga vawiin thlengin electric current chungchang chu politician-te inbeihna ber pakhat a ni a, 'Bairabi' tih te phei chu khaw hming a ni tih hre lova electric power lam thil emaw ti tawk te pawh awm se thil mak a ni lo ang.

Mizoramah hian electric power kan hnianghnar tak tak ngai lo tiin a sawi theih ang. Tlema a ziaawm lai te chu a awm, mahse, a tlangpuia lak chuan 'thim fate' tia sawi tlak kan ni deuh reng. Tun hnaiah kan thim nasa zual; chu chu sorkar thar kan neih tirh lam nen a innang a, sorkar thar tihdik loh a nih leh nih loh chu thuhran ni se, sorkar thar neih leh current chhiat zual a innan miau avangin sorkar thar chuan beih pawh a tawh phah hle a nih hi. Eptu party pakhat thalaite phei chuan mombati an sem hial.

Chutianga kan buai laia kan thu hriat fo chu "hmarchhak pumin electric power kan hmu chhe hrim hrim... kan vaiin kan hnianghnar lo hrim hrim... thenawm state te pawh an thim nasa..." tihte a ni thin. Tunlaia hetia harsatna kan han tawh pawh hian hotute chuan chutiang tho bawk chu an rawn chhakchhuak leh ta.

Zoram politics titi tui a ni a, mipui lam pawh electric power hnianghnar taka neih hmaa hmasawn thei lo turah an inngai ta emaw tih tur khawp a ni. Zoramah chauh a ni lo, hmarchhak pum puiah chutiang chu a ni ti ila kan sawi sual tam pui lo ang. Hmarchhak naupangte hian mombati-in rannung engemaw zat an farhlum tawh ti ila, chu chuan electric power lama hmarchhak dinhmun a hril mai awm e! Chuvangin, hotute hian dawt an sawi lo. Mahse, hetiang thu a dik thei hi a lungchhiat thlak thung!

Hmarchhakin electric eng a tlachham maw? A va mak ve! A va mak lo ve!

Hmarchhakin hetia electric eng kan tlachham hi a mak asin!

March ni 14, 2002-ah khan, khatih laia union minister for power chuan Rajya Sabha-ah hmarchhak hian 58,971 KW a nei niin a sawi a, hei hi India ram pum hydro-power neih theih zat zaa 38 a ni (The Assam Tribune, March 15, 2002). March ni 24, 2003-ah khan chutih laia prime minister AB Vajpayee chuan hmarchhakah hydro-power 50,000 MW siamchhuak thei tur project ruahmanna a hawng bawk (The Telegraph 25th May 2003).

Hmarchhak hi hydro-power siam nana hmun tha a ni; Arunachal Pradesh ringawt pawh hi power 40,000 MW vel siam chhuak theia chhut a ni a, Siang Basin ringawt pawh hi power 6,000 MW pechhuak thei tura ngaih a ni (Source: Department of hydropower, Government of Arunachal Pradesh).

DoNER-in an chhut dan chuan, hmarchhak hi hydroelectric power 63,257 zet siakchhuak theih khawp a ni a, chutiang khawpa heti lama ram tha ni mah se, 1,011MW vel chauh la siakchhuah a ni.

Amaherawhchu, siakchhuah tawh zat hi tam lo mah se hmarchhakin electric power a mamawh zat atanga teh chuan a tlem tia sawi tur a ni lo. Parliamentary standing committee on energy-in 2001-a an chhut dan chuan, hmarchhak hian a mamawh hnem ber laiin electric eng 926MW a mamawh a, chu chu kum 8 vel kal taa mi ni mah se a la dik thui viau ang. Duh leh belh hluai ila, hmarchhak hian electric power 1000MW a mamawh pawh ti ila, hmarchhak hian chu aia tam chu a nei tho.

Mamawh hnem ber laia electric eng 926MW mamawhtu hmarchhakin, chu aia tam a siakchhuak chunga electric power a tlachham a nih chuan, thil mak tak a ni! Mahse, a tlachham miau si!

A awmzia chu tiang hi a ni- kan thenawm state hrang hrangah hian hydel project a awm teh meuh mai, mahse, an ta a ni lo. Phur takin tui an khuap a, an han khuap zo a, a electric power siakchhuah tam zawk fe chu mi ta a ni daih zel. Current an thim reng tho! Chu chu a ni hmarchhakah mipui hman khawp aia tam electric power siakchhuah a ni chunga hmarchhakin electric power a tlakchham chhan chu!

Mizoramah pawh chutiang tho chu kan hmabak chu a ni. Kan sawi lar em em, Tuirial Hydel Project ngei pawh hi peih fel ni ta se NEEPCO ta tur a ni a, kan ram a tihchhiat manah zangnadawm nan a power siakchhuah za zela 12 emaw chauh kan chang ve ang! Tuivai pawh chuti tho. Chutiang chu kan thenawmte'n an lo ti tawh a, tih ve talh kan tum a ni ber. Mizoram politician te'n a hmalatu leh bultantu nih inchuh hial khawpa an tuipui, tuikhuah hrang hrangte hi peihfel ta ila, mipui kan lawm ang a, sorkar hruaitute an intithei bawk ang. Mahse, kan chhawr chuang lo ang. Hydel project awmna state, kan thenawma mite'n electric power an tlachham ang tho hi kan ni ang. 105MW pechhuak thei, Loktak tuikhuah awmna state Manipur khian electric power an indaih loh khawp khi maw!

Chutiang chu thil awm dan a ni a, hmarchhakin electric power a tlachham hi a mak asin!

India hian hydel project buaipuitu tur a nei nual a, hmarchhakah chuan National Hydro Power Corporation (NHPC) leh North Eastern Electric Power Corporation (NEEPCO) hmangin tui an rawn tlangpui. NHPC leh NEEPCO te'n tui an rawn khuap a nih chuan tuikhuah chu central ta (central sector) a ni tihna a ni a, central sector a nih chuan a power siakchhuah pawh central ta tur a ni. Zaa 12 chu a awmna state-in a chang ve ang. Ramngaw a tichhia chiam ang a, ram engemaw zat a chimpil dawn bawk nen, a awmna state hian zangnadawmna atan 12% chu chang ve rawh se tihna a ni. Chutiang tur chuan hmarchhak state-te hian India sorkar hi kan ngen ngawih ngawih zawk zu nia!

Chu mai a la ni lo, tuikhuah chuan ram engemaw zat a chim pil dawn a, chu'ng hmuna chengte chuan pi leh pu atanga an lo inrochun tawh ram, ruah leh thlipui laka an himna ni kumkhua thin, an nu leh pate ruang an zalhna hmun an chan ang. A chim chin mai a ni lo, electric power semdarhna atana NHPC/NEEPCO ram mamawh zawng zawng chu state-in a chan bawk. Tuirial Hydel Project-ah pawh a awmna Mizoram chuan 12% chauh a chang ang a, a chim pil chin leh electric power semdarh nana (Mizoram pawna an lakchhuahna turte) an ram mamawhte chu NEEPCO-in a chang ang.

Hmarchhak state-te hi rethei te te vek kan ni a, hetiang hydel project lian tham mahnia sualchhuak thei tur khawp kan ni lo. Hmarchhaka tuikhuah, state ta ngeite chu te tak te te a ni hlawm. Tuikhuah chu 'development project' a ni tih kan hre ve si a, tu ta nge a nih anga tuin nge hlawkpui ang tih ngaihtuah lovin, neih tumin kan bei ta thin a ni. Thahnemngai inti fein, kan theihna hmanga sumdawng turin midang kan ngen thin a ni ti ila a dik mai awm e.

Thenawmpain, "I huanah hian tuikhuah tha deuh ka rawn siam teh ang. Mi pawhin ropui an ti ang a, i huan chu tha an ti ngawt ang. A ram neitu nih manah sangha tharchhuah 12% chu i chang ve dawn nia," min ti ta se kan remti ang em? Hmarchhak chuan kan remti chu a nih hi!

Tuikhuah chungchangah chauh a ni lo, thil dangah pawh chu tho chu kan rilru puthmang a ni. Development hming pu tawh phawt chu kan bawh huam huam a, 'He development project hi tuin nge hlawkpui ang? Ka hlawkpui ang em?' tih te, 'A man atana kan sen tur nen a intu em?' tih te ngaihtuah lovin, inti 'modernisation' awmze hre takin kan chuh ta thin a ni. Chu chuan ei leh bar mai a nghawng lo a, sumdawnnaah a hlawk lo zawkah kan tang tih ringawt hi a tawpna a ni hek lo. Khawtlang nun a khawih a, hnam nun thlengin a nghawng ta a ni. Hmarchhaka hel pawl hrang hrang hringtu pawh hi chutiang chu a ni tlangpui tih chu tunlaia sociologist-te ngaihdan a ni.

Tripura khu kum 30 chuang zet chu hetiang buaina hian a lo chiah tawh. 1960 chhovah khan Bangladesh atangin raltlan an lut teuh mai a, tribal-ho ram zaa 60 vel zet an luah nguk mai. Hei hi 'Gumti dam' siam lai a ni. He tuikhuah hian ram 46.34 sq. km vel zet a chim a, a nghawng phak mipuite duh lo chung chunga sak a ni. A chhehvel mipui chu hmun him lamah an insawn a, mahni khua atangin an inthiarchhuak reng bawk.

Gumti tuikhuah awmna hi ram tha tak, loneihna hmun tha a ni a, mahse, tuikhuah chuan chu hmuna khawsa, loneitu tribal chhungkaw engemaw zat chu a umchhuak ta a ni. Eizawnna thar an sual a ngai ta a, chu chu an harsatna tam tak zinga a pakhat ve chauh a ni zawk. Chutiang chu 'land alienation' an ti a, identity tibuai vek thei khawp thil a ni. Hmarchhak mipuite hi ke lawnga lei rap thin kan ni a, kan chenna ram (land) nen hian kan inzawm thuk hle. Chu ram atanga umchhuah kan nih chuan chhiatna hrang hrang, rilru leh thinlung lama him lova inhriatna te'n min lo hmuak nghal thin. Gumti tuikhuahina a umchhuahte pawhin chu harsatna chu an tawk ta a, ramngaw hlu tak a tihchhiat zozai te kha chu thuhran ni se, umchhuah hnute harsatna chu Tripura tihrehawmtu a lo ni ta. He state-a thisen luantirtu, hel pawl hlauhawm tak tak piantirtu chu Gumti tuikhuah leh development hming chhala hmalakna hrang hrang hrinchhuah, land alienation chu a lo ni ta a ni. State dang pawh chutiang tho chu an nia, silai tel lova him lova inhria leh silai lek duh khawpa thinrim hringchhuaktu chu land alienation hi a ni tlangpui, development kan tih chu! Mahse, development hmingchhala hmalaknaa a meizang hlaptute chu a tuartu an ni ve lo, mirethei zelin an tuar tiin a sawi theih ang.

Chu chu tehkhawnga hmangin Mizorama development project kan tihte hi han chhut teh; tuikhuah te, rel kawng te, tuialhthei laichhuahna te leh thil dang dangte hi. Hmansawnna chu thil tha hlang a ni lo a, thil chhia pawh a keng tel alawm. Mahse, chutah chuan thil tha a thlen tur leh thil chhia a thlen tur kha buk tur a ni a, chu chu 'cost-benefit analysis' an tih chu a ni. Hmarchhak hian chutianga tehna chang chu kan hre lo a, 'development alawm' tia kan lo bawh ruak ruak thin avangin hmarchhak hi thisen chhuahna hmunah a chang ta, chu chu kan thenawmte ral chhan ber pakhat pawh a ni. Hydel project tha tak tak kan nei emaw inti tlat chungin electric current kan indaih lo kumtluan te hi chu a ve lek a ni!

Hmarchhak state dangte ngaihtuah chuan Mizoram dinhmun chu a la tha khawp mai. Development infrastructure tha tak tak awmna state chu hel pawl hlauhawm tak tak awmna state an ni zel. Chutiang chu nih ve talh kan tum tur em ni ang?

Heti zawng hian i'n ngaihtuah teh ang; thingtlang khuate hian ram an nei lo tial tial a, chu chu Aizawl pahovin ram an va neihsak thin vang a ni. 2008-ah phei kha chuan khaw pakhat chu ram an neih loh avangin an buai hle, buhfai kudam sakna tur hmun an nei lo, an khaw ram chu Aizawl pa, ram neihna chang hre tak takte'n an lo nei vek tawh a nih kha. Chutiang chu tuna kan dinhmun chu a ni a, Mizorama ram hi mihausa mi tlemtein an insem zo vek tawh tiin a sawi theih hial ang. Chu chu a ni mithahnemngaite'n "land reforms kan mamawh" an tih thin chhan chu. Mahse, kan thenawm state-te ngaihtuah chuan kan la vannei hle; ram zau tak neitu mi tlemtete hi pawn lammi ni lovin kan zinga mi ngei, Mizo ngei an la ni. Rapthlak viau mah se a la ziaawm alawm ti mai ang. Kan thenawmah chuan chutiang a ni ve lo, ram neitu mi tlemtete chu pawn lammi an ni. Development hming chhalin, eng nge a nghawng tur ngaihtuah lovin ram an chan duai duai thin. Tuirial hydel project hi peifel ni ta se kan ram engemaw zat chu NEEPCO kutah kan hlan ang tih kan sawi tawh kha. Chutiang chuan kan thenawmte hian an lo ti thin a, chuvangin an rama ram neitute chu an hnampui ni lovin pawn lammi an ni ta thin a ni. Mizo pa tlemtein Mizoramah ram zau tak an nei a, miretheite an chep hle. Chumi pawh siamthat a tul em em laia pawn lammi chahluh ve kher hi tul kan ti em?

Development hming chhala hnathawh kan tumnaah chu tehna hmang chuan i teh thin teh ang u. Sairang thlenga India rel thlentir kan duh a nih pawhin land alienation a thlen tur hi ngaihtuah phawt teh ang u. A bikin miretheite'n chu chu kan ngaih pawimawh lehzual a tul, a tuartu tur kan ni. Mihausate chuan an tuar kher lo ang, vai rama mahni fate lehkha zirtir thei chinte hi chu a hlawkna tel thei tur khawpa fing leh neinung an ni, compensation te an dawng ang a, company-ah an fate'n hna an thawk bawk ang, hnamin a tawrh theih dan chu thuhran ni se.

Hmarchhaka development infrastructure kan hriat lar ber tia sawi theih, hydel project pawh a ram neitute'n kan hlawkpui lo a ni a, kan hlawkpui lo mai ni lovin kan tuar zawk a nih hi. Development infrastructure dang kan la duh belh maw?

India hian hmarchhaka hydel project siam belh zel a tum a, a duhthawh hle nghe nghe. Chu mai a ni lo, ramhmul damdawi (medicinal plants) lamah kan hausa tih a hria a, tuialhthei lam pawh rawn zawnchhuah a tum. Khawchhak lam nena insumdawn tawnna kawngkaah min hman a tum bawk. Chu'ng chu 'development alawm' tiin kan lo bawh leh huam huam dawn nge a tih dan dang kan ngaihtuah ve tawh dawn? Development project hi thil chhia a ni tihna a ni lo, thil tha a ni tih te chu tlang hriat a ni. Mahse, miin electric power siakchhuah hna an rawn thawh nana mahni ram pe thei kan ni tih hi i theihnghilh lo ang u.

Hmarchhakin kan hman khawp aia tam electric power kan siakchhuak chunga kan thim reng si hi a mak a, a mak lo bawk. Tihluihna tute emawina min barh a ni lo, kan hruaitute'n lungsi thlapin chutiang tur chuan India sorkar hi inremna an ziahpui thin! A mipui nawlpui leh kan lehkhathiamte pawhin chutiang chu kan ngaisang a, a hmalatute pawh mipuite thlantlin sorkar hruaitute leh lehkhathiamte an ni. Chuvangin a mak lem lo. Mahse, a pawi!

Read more...

Khawiah nge Mizoram ta tur electric power?

¢ Vanlalremruata Tonson

Sorkar hotu liante ngaihah pawh electric power mumal loh chungchangah hian mawhpuh tur tumah an awm lo ni awm tak a ni a; hydro-electric power a tam thei ang ber siamchhuah chauh chu a kawng awmchhun ni awm tak a ni.

He ngaihdan hi a dik a nih chuan India leh US te'n civil nuclear lama insumdawn tawn an tum pawh Mizorama power indaih lohna sutkianna turah chuan beisei han tihsan vakna tur chhan a awm lo ang. India hmarchhakah hian power siamchhuah theih a tam hle a, siamchhuah erawh chu a tlem hle tih chu tlang hriat a ni. Chutiang bawkin India hmarchhakah hian electric power a mumal lo hle tih pawh kum tina kan inhrilh nawn fo thin a ni bawk. Financial year kal ta chhung khan India hmarchhaka power mamawh san lai bera a indaih lohna chawhrual chu 292MW a ni a, power mamawh san laia mamawh zat aiin 18%-in a tlem a ni. Mamawh san hun laia mamawh san ber lai hian 1789 MW mamawh a ni a, hetiang huna mamawh tlem berin 1438MW mamawh a ni. Power mamawh san hun laia power hmuh tam ber chu 1358MW a ni a, hmuh tlem ber chu 1197MW a ni. Heti hian India hmarchhakin thlatina power a mamawh zat chawhrual chu 760 million unit (MU) a ni a, thlatina power a neih zat chawhrual chu 654MU chauh a ni. Chuvangin India hmarchhak chuan thla tin 104MU (14%) a tlachham reng tihna a ni.

India hmarchhakah hian power tam zawk siamchhuah ni se he power harsatna hi sutkian a ni ang tih a la ni chuang lo. Hmarchhak state hrang hrangte hian power an lei zawh loh chuan harsatna an la tawk reng ang a, a lei zo state-in an chang zo vek zel ang.

Power indaih lohna hi India ramah a nasa hle a, hmun thenkhatah power hmanna tur an ngah em em a, awm chu ni se hmang thei tur pawh an ni bawk. Chutih laiin hmun thenkhatah thung chuan power a tam em em a, a nih loh pawhin power siam chhuah theih a tam em em a, a hmanna tur a tam lutuk lo thung.

India sorkar chuan a mamawh tak takte'n power an hmuh ngei theih dan tur ngaihtuahin power awm zawng zawng thlunkhawm vek a, a mamawhtuten an mamawh ang an pawh luh theih dan tur a duang chhuak a ni. Chutianga power inpawhkual velna buaipui tur chuan Power Grid Corporation of India Limited (PGCIL) a din a, power a tam thei ang ber siam chhuah a nih theihna turin corporation pawh a din nual bawk. India hmarchhaka power tam zawk siam chhuah a nih theih beiseina avangin North Eastern Electric Power Corporation (NEEPCO) te pawh din a ni nghe nghe.

Hmarchhakah hian power siamchhuah tam theih viau mah se an hnufual deuh a, anmahnia siam chhuak thei lo tur deuh vek an nih avangin corporation hrang hrangte hmangin power a tam thei ang ber a siam chhuak ang a, an ram zau tak an chan dawn si avangin power siam chhuah atanga 12% zel a ram neitute hnenah pek a tum a ni. Power siam chhuah chu PGCIL hmangin a duhna hmun apiangah a hmang tawh mai ang.

Mamawh dana power pawhkual theih a ni dawn chuan a insem dan tur siam fel a lo ngai a, chuta tang chuan power hmanga sumdawnna (power trading) a lo piang chhuak ta bawk. Power hi mamawh zualpui tak taka hman a nih theihna turin Central Electricity Authority (CEA) chuan state hrang hrang tan quota a siam sak a, chu chu a man tlawmin state-te chuan an lei a ni. State thenkhat chuan an quota chu an hmang seng lo a, state thenkhatin an kham khawp lo thung. Mizoram pawhin a quota chu a hmang seng lo nasa hle ni ngei tur a ni, power inpawhkual velnaa a pe chhawngtu ber PGCIL-in Restrospect and Annual Report 2008-2009 an siama a lan dan chuan fiancial year kal ta chhung khan Mizoram pawhin he sumdawnnaah hian midangin a quota an lo pawh sak thut (UI) cheng vaibelchhe 26.999 a lei chhuak a ni. Mahse, 2009 thal lai kha chuan power supply a tha lo hle tih mi zawng zawng hriat a ni.

UI (Unscheduled Interchange) hi hriat lawk loha power hralh thut a ni ber a; Mizoram hian a quota hralh a tum lawk reng pawhin lovin a lo la kim lo thei a, chutianga a chuang awm chu hmun danga power indaih lote hian an lo la thin a ni. Entir nan electric a pek tumna khawi laiah emaw a pek theih loh chuan hralh tur a awm ang. Hmanni lawka electric hrui kal siamthat ngai avanga Aizawl khawpui current a awm loh chhungte khan midangin Mizoram quota chu an lo hmang daih dawn a ni. Entir nan March thla chho velte hi India hmarchhak power indaih loh nasat vanglaia sawi a ni thin a, March 2009 khan zanlai dar 12-ah chuan hmarchhak atang hian 171 MW hralhchhuah a ni a, March 28 te kha chuan khatiang hun vekah 269MW lakluh a ni thung. March 31 tho khan zan dar 8-ah 13MW hralh chhuah a niin khami ni tho zing dar 9-ah chuan 300MW lakluh a ni.

Power inpawhkual velna buaipuitu PGCIL chuan India hi region hrang hrangah a then a, hmarchhak hi North Eastern Region-ah siamin Shillong-ah hmunpui North Eastern Regional Load Despatch Centre a nei a, he centre kaltlang hian Mizoram pawhin power a pawt lut thin a ni.

State hrang hrangte hian an duh chuan an power quota hi UI ni lovin an hralh thei a, an lei thei bawk. Indian Energy Exchange kaltlanga tih a ni ber. Mizoram pawhin financial year kal ta chhung khan 24MU lai a hralh chhuak ve a, 3MU a lei thung. Hetih lai hian tun financial year kal mek atan Mizoram sorkar hian IEX atanga power lei nan sum a la thehchhuak lo ni awm tak a ni. Thermal power lamah inhnangfak a tum a ni mai thei. UI atang ringawta he power a indaih lohna hi sutkian a tum a nih chuan state hrang hrang power sem darhna (transmission/distribution system) a that chhoh zel a, an mamawh ang ang an pawh zel theih chuan power harsatna chuan ziaawm lam a pan hmel loh hle a ni.

Read more...

Basil-a Kiangah Darkar Chanve

¢ Joseph Lalrintluanga

Mizo naupang Basil chu
A pa hi tennis khelmi a ni; naupang tê a nih laiin Aizawl tennis court-a a pa Pu Herman-a inkhel tur chu a zui ve a, hunawl remchangah tennis ball a lo vaw ve thin. Chutih laia a pa tennis khelhpuite chuan he mipa naupang hi engtik ni-ah emaw Babolat, Head leh Wilson te'n an la sponsor ang tih an ring pha lo. Novak Djokovic te training tawh thinna hmunah phei chuan a la kal ve ngai ang tihngaihna reng an hre hek lo!


Zarkawt Babutlanga cheng Pu Herman Sangthankhuma leh Pi Mary S. Ralte te fapa Basil L. Khuma, kum 13-mi hian India tennis khawvelah hian hriat a hlawh tawh. Hriat a hlawh nachhan chu tennis khelh a thiam êm vang a ni. Kum 13 lek la ni mah se kum 16 mi vel ni awm takin a sâng thlarh a, a pian hi a dik a ni. Infiamna zinga thiam bel har ber pawl, tennis ball a vuak dan phei chu dik tak a ni. Hei hi lo chhinchhiah teh, Basil vang hian Zofate'n hriat kan la hlawh lehzual dawn.

Aizawl-ah Basil
Kar kal ta Nilaini tlai khan Basil-a inkhel hmu tur hian Tennis Court lamah phur takin ka phek phei a. Ka va thlen chuan Mizoram Number One, Ngopa tlangval Lalrinawma nen practice match an lo khel mek a. Court kiangah chuan Mizoram Tennis Association general secretary Pu Lalfakzuala Hmar leh midangte chuan an lo thlir mek a. An khel chu a hmuhnawmin an class a sang khawp mai. Basil hi a serve a tha em em mai a, winner a hit that theih bakah drop shot te phei chu tawk nalh thei tak a ni. Kum 2 vel kal ta atanga Mizoram men’s singles champion ni deuh reng Rinawma pawh hian Basil a winner hit hi a pui theih em avangin a thlir liam a, kut bengin a lawmpui tawp zel a ni. An inkhelh zawh hian Aizawl Tennis Club office-ah Basil chu kan kâwm ta a.

Delhi-ah Basil a chhuk
Tennis a tui tak, tennis chênchilh chhungkua atanga lo chawrchhuak Basil hi 2005 khan Delhi-ah tennis leh lehkha zir turin a chhuk thla a, kum 9 vel lek la ni mah se local tournament hrang hrangah a tel ve thin a, kum 2 chhung zet chu lawmman engmah la lovin a tei kual ve a, mahse kum 2007 a lo inherchhuah meuh chuan Under 12 leh Under 14 tournament-ah lawmman a la ve ta.

2008 leh 2009-ah te phei chuan National Series leh Super Series ah te khel ve tawhin India ram khawpui hrang hrangah chak ber nihna a hauh ta. Ranking-ah pawh pakhatna leh pahnihna tihvel chu a chêttlatna a ni. Kumhlui mai pawh khan Bangalore-a National School Games-ah an school, Hans Raj hminga khelin gold medal a la leh ta a, hei vang hian Delhi sorkar chuan cheng nuai khat chuang pek a tum nghe nghe.

Munich khawpuiah Basil
National Series leh Super Series ah te a chetthat êm avangin Sports Authority of India (SAI) chuan nikum tawp lam khan Basil hi tennis-a India ram la tihmingtha thei tur a ni tih hriain Basil-a tana thil chhinchhiahtlak tak mai a tihsak ta. Tunlai ATP tour a player lar ber pawl, mipa ranking-a top 5-a lang pha deuh reng leh Grand Slam title chang tawh Novak Djokovic te, hmeichhe player lar lutuk Serbian nula Jelena Jankovic leh mipa player lar tak Ernest Gulbis teho lo inzir tawhna, Germany khawpui lian Munich-a Niki Pilic Tennis Academy-a thla 2 chhung training zu nei turin a tir chhuak ta nalh mai.

India ram atangin amah chauh he remchanna hi pek a ni a, chu Academy chuan a thiamna an lo tuaihriam sak ta. Inrintawkna a neih phah a, a serve a that phah a, ho taka ball hlah mai mai loh dan a zir a, winner vuak dan a zu zir nasa bawk. India rama a zirna leh Niki Pilic Academy danglamna kan zawt a. Ani chuan, “India coach te ai chuan an taima zawk,” a ti thlawt. A zu hlawkpuina langsar tak chu a Serve-ah a ni tih sawiin Coach te chuan ball hlah har (consistency) an zirtir uluk hle tih a sawi bawk. An thil kalpui dan engkim mai chu an beingawrh (intense) hle tih a sawi a ni.

Germany-ah hian zing dar 7-ah thovin breakfast an nei a, dar 7:30-ah warm up an bei tan a, tichuan dar 8 vel atangin an khel tan ta thin a, darkar 2 chhung vel an khel thin a ni.

Delhi lamah bawk
Hans Raj-a pawl sarih zir mek, Basil hi tennis a thiam em avangin Mahesh Bhupati tennis academy, Delhi-ah 2007 atang khan a thlawna coaching pek a ni a, hetiang tennis zirna thaa free coaching dawng thei tur khawp hi chuan thiam fe a ngai tih kan hriat a tha ang. Chutiang duhsakna dawng thei khawp chuan Mizo naupang hian a khelthiam a ni.

An school pawhin engkim a free-in a tihsak vek a, an hotute chuan an school-ah hian a kal lovang tih an hlau ngawih ngawih a ang ber. Chutiang bawkin Academy pawh hian a thiamna an hmu chiang a, an hnenah hian a inzir lovang tih an hlau ngawih ngawih a ang hle. Tuna amah zirtir thintu hi India rawlthar zinga tennis thiam lar ber ni mek, Yuki Bhambri-a coach Aditya Sachdeva a ni. Tlem lai khan tennis racket leh tennis bungraw chi hrang hrang siamtu company lar Wilson chuan Basil hi kum 5 chhung atan contract an ziahpui a, hemi chhung hian an product chu a duh duh a hman an phalsak a, an product hi a hmang duh lovang tih an hlau hle ni âwm tak a ni.

Basila hmabak
Basil hi tun thla ni 20 thleng Aizawl-ah a châm dawn a, March ni 20 hian Hong Kong bul lawk - Sheng Sen, China-a khelh tur Asian Junior Championship ah India aiawhin a chhuak leh dawn. India atangin mipa 3 leh hmeichhe 3 an fehchhuak dawn a ni.

A u Joseph-a pawh
Basil-a u Joseph Z. Khuma hi tlangval tumruh tak mai a ni a, Delhi-ah tennis coaching pein ei a zawng mek a, Chanakyapuri-a Railway Club chu thuthmunah neiin a hnena tennis zir tum naupang enkawl sen loh khawp an lo kal thin a, screening a lo neih hnuah zirtir tak tak tlak nia a ngaihte chauh a enkawl zui a, thla khata a sum lakluh zat chu a theuneu tawh lo khawp mai! Car nalh tak pawh a lei var var tawh.

Pi Mary
Basil-a nu Pi Mary hi tennis a tui tak mai a ni a, a fapa hi Delhi-ah awmpuiin tournament a khelhna apiangah a zui thin a, a châng chuan hmun hla tak taka kal a ngai a, a zui zel a, a chang chuan amah chauh chu a fapa lo tantu a ni. Mizo chu kan hmel a lo danglam deuh bawk a, duhsak loh zawka tan chang a awm ve thin, chutiang hunah chuan, “Ka tawngtai tawp zel,” a ti.

Hmanni National School Games, Bangalore a Tennis final an khelh tum pawh khan Vai ni ve lo tana huatthlala tak takin Basil hi an lo au nawmnah a, mahse Basil hi a zam lo ni awm tak a ni, gold medal latu chu tu nge? Mizo naupang Basil L. Khuma a ni. Pi Mary hian a fapa hi a duat a, a ei leh in tur buatsaih sak kawngah pawh a fimkhur hle…

Kum 13 mi lek Basil-a hian chanchin ngaihnawm tak tak a ngah tawh khawp mai. Hip hop, R&B leh slow rock te ngaithla uar ve hle a, mahse hengte hian a nun a kaihruai sual ve lo a, a mengrei ve ngai lo a, a tho har ngai hek lo. A invawng a, a beingawrh a, a ke chheh a uluk a, a hmaa ding apiang hmachhawn turin a inzir chho mek a ni. Mizoram Tennis chinchang hre tak pakhat chuan he mipa naupang kum 13 mi hi Mizoram-ah chuan Men’s singles champion a ni thei tawh hial ang, a ti.

Read more...

Vur thlipui hmachhawntu

Fam chang ta tán chawimawina,
Dam laite tán hriat rengna,
Chhuan lo awm turte tán tichaktu thlarau…

¢ Lettu : C Lalawmpuia

March ni 15 chu rin ai takin khua a nuam phian a.

Ní pawh vanlaizawlah thlâkhlelhawm takin a lang nghe nghe. Centre (North Dakota)-a loneitu pakhat, William Miner-a chu in chhung sekrek khawihin a buai hle a. Khaw vâwt tiziaawm turin in chhungah mei a nun a. An kawt huan lam pawh vur tla a ziaawm khawp.

Chhun laiah a nupui a lo haw a. “Zanah chuan vur pawh a hàn tawh ang,” tiin beiseina sáng tak nen a nupui chu a lo hrilh a. Hmanhmawh lo takin chaw chhun an fâk dùn a. Sekrek khawihin an buai dùn leh ta mawlh mawlh a. Eng eng emaw tia a phêt kual reng lai chuan Miner-a chu choka tukverhah chuan a’n hawi chhuak a.

“A khai aw!.”

Hmarthlang lamah chuan chhum dum chhah tak hian kawlkil a lo dâp dul mai. Vanlaizawla ni ëng panin a rawn tleh dul dul a. A thlen chin apiang a hliah thim khup khup zel.

Blanche Miner-i pawhin eng thil nge lo thleng dawn a hai bîk lo. Vur thlipui nasa tak a rawn thawk dawn tih a chiang khawp.

Miner-a chuan, “Thil tul lo seng lût rawh. Naupang sikul kai ka va lam nghâl ang e. Khaw awmdan hi a tha lo hle a ni,” a han ti a. Hmanhmawh takin a vur hliap thawmhnaw a inbel a. A sakawr zinga tha ber, Kit-a a tih chu a zin a phah sawk sawk a. Vur tui nena inchap zui kawngah chuan sikul panin a tlan ta hlawk hlawk a, sikul chu km. 4 vêl zeta hlá a ni nghe nghe.

Chutih lai chuan chung lam chhum dum tihbaiawm tak chu a inlet bulh bulh a. A khuh chin a zauh duai duai a. Eng awm apiang dip ral vek a tum a ni ber.

Kil tinah nungcha tinrengte pawhin chu hun lo thleng tur chu inralrinna dar an khawng chuah chuah a ni ber mai. Chutah le, Miner-a leh a sakawr chu vur thli, hawi zawng nei lék lova thaw chingchivet chuan a rawn chhem tan ta der bawk. A aitechhin chauh a la ni. Tluang takin sikul a va thleng ta hlawl a. Sakawr inah a sakawr a kai lût a. Awm hle hle thei lova lo phe sek tawh sakawr dang zingah chuan a thlung tha mawlh mawlh a.

Zirtirtu leh zirlaite pawhin thlipui na tak lo thawk tur chu an hai bîk lo. Tih theih nei chuang hek lo, bet lo zetin zirlai an lo chhunzawm zel a. Chutiang dinhmunah chuan naupang tam takin sakawr leh a hnuh vur tawlailir keng fer fur mah se, an nu lah pa te’n an rawn lam a nih ngawt si loh chuan ‘tumahin sikul kalsan loh tur’ tih dan fel tak an nei a ni.

Kum 15-a upa, Hazel Miner-i chuan a pa chu a lo hmu thuai a.

“Hi, Dad!.”

A naute pahnih, Emmet-a, kum 11 leh Myrdith-i, kum 8 mi chauh chu a kuah a, “Keimahnia rawn haw tuma’n an remti dawn si lo va,” a han ti leh a.

A pa chu a nui sak a, “Hmanhmawh r’u. In thawmhnaw va la ula. Hei, intuam lumna pawh ka rawn ken belh a nia,” a han ti a.

Hazel-i chuan Myrdith-i pheikhawk lum chu a suih thatsak mawlh mawlh a. Emmet-a hnênah chuan, “I history bu kha i theihnghilh palh ang e,” a han ti zung zung a. Miner-a chuan, ‘Hazel-i tak hi chu aw, rin phâk bâk aia nasa zâwk hian a rin tlâk thin a ni ber mai,’ a ti rilru nauh nauh a. A fanu hi a chhuan tlâk hle reng a ni.

Myrdith-i chu a pawm kang a. An siamchawp vur tawlailir-ah chuan a hlang lût a. An tawlailir chu sir tawn tawn atanga a chung lam puan zar kum, a mawng lam kaw tlang a ni. A chhungah chuan Emmet-a leh Myrdith-i chu an thu kak a. Blanket pahnih leh sahmul puan lumin an inkhuh a. Hazel-i chu a khalhtu thutnaah a thu thung. Miner-a chuan, “Ti khan lo awm r’u. Kit-a ka va la ang a. Ka kal hmasa dáwn nia,” a han ti a. Chutih chhung ngei pawh chuan thlipui na tak lo thawk tur chu a inmun nasa tawh khawp. Kil tin atangin a thaw hum hum a. A thim mup mup a. Pên hnih khat bâk a hmuh hleih theih tawh loh.

An tawlailir hnûktu sakawr, Maude-a an tih mai chu hmar lam kawngkhar hawiin a ding a, an haw kawng tur a ni nghe nghe. Maude hi sakawr tihnuam tak a ni a. Hazel-i tan pawh thunun harsa a ni ngai lo. Vawilehkhatah leh! Inrin hman lék lohin têk a rawn tla dum mai. Chu veleh Maude chu a lim thut a, a inher zuk a, chhim lam kawngkharah a tlan chhuak ta puat puat a. Hazel-i pawh a tla sual lo chauh a ni. Chu achhapah vur phingphisiau nasa lutuk leh thim mup mup tawh bawk si avang chuan haw kawng lo lamah an tlan chhuak a ni tih reng a hre lo. A hnunga a naute pahnih a ngaihtuah bawk si chuan, “Hlau suh u. Ka pa kan ûm pha thuai ang. Maude hian kawng a hre vek tho,” a han ti vak vak a. Maude lah a tlan puat puat a. Han thunun turin a lakam pawh a thlauh daih tawh bawk si.

Eng emaw chen hnûah zawng Maude chu a muang ve ta a. Chutah, a ding ta, awmhmunah a inher ta chhu chhu a.

“In kan thleng tawh a mi? Pa chu kan ûm pha tawh em?,” Emmet-a chuan a rawn ti lauh lauh a.

Hazel-i chu a chhuk thuai a. Khaw thim lutuk tawh avang chuan kawngah nge an awm thlawhlaiah tih pawh a hre thei lo. Hawina lam apiang a var paw chuai vek a. Tuipui fâwn hlup hlupin engkim dawlh zawh vek a tum ang mai a ni. Vur leh ruah a baw tlawrh tlawrh mai.

Thâwk a’n la kâwk a. A sakawr lakam chu a vuan a. A thutnaah a thu leh ta. “In kan la thleng lo. Mahse, kan thlen têp ka ring. Maude pawh a chi-ai tawh lo va, haw kawng a hre mai ang,” a han ti a.

Maude pawh a inthiam lo ve a ang viau. Zan thim ang hiala thim mup maiah chuan a kal tan leh ta boh boh a.

A kal zel a. Kawng chin hmuh theih tawh hek loh, kawng leh kawng lovah an kal a ni ber tawh. Chutah, vur tui tling khat pum maia khuarah Maude chu a pên lût ta bawrh mai. Vur tui a hâk zui bawrh bawrh a, a tawlailir hnuhna lah a inphelh daih lehnghâl. Hazel-i chu a chhuak thuai a. A sakawr hrui man leh tumin vur tui hik vâwt tlat chu a va dai bawrh bawrh a. Kut khur hlawk hlawkin a va man a. Maude pawh a kai chhuak ta. Mahse, a thawmhnaw erawh a huh zawr vek hman a, thir kawr ang maiin a rit zual a, a vâwt ta êm êm bawk.

Chutah, a bul lawkah chuan huan pal ban, vur zinga a hmawr lo lawr che che a va hmu ta hlauh mai. A va pan thuai a. Hai lan belh tumin vur chu a hai ta tawn tawn a. Hnuai deuha thirhlingnei lo inthlung pawh a hai chhuak ta. Chu thirhlingnei kalkawng chu chhui zel se, khawi lai in emaw an thleng thei ngei ang le!

Emmet-a pawh a ú thiltih enin a rawn chhuk a. Maude chal vêla vur khir kai ten tun te chu an thian fai mawlh mawlh a. An tawlailir hnuhna pawh an thlung tha leh ta. Tichuan, Maude chu pal ban lamah chuan an kai phei a. Thirhlingnei inthlung chu chhuipui an tum a ni. Mahse, khawi mah an thleng hman leh ta lo. Vanduaithlâk takin vur tlang lian pui hian an kawng zawh tum chu a lo dang ta tlat a. Thirhlingnei lah khawi lam hawiin nge a inthlun a hriat theih ta bawk loh (Vur tlang lian pui chuan chu lai huan kawngka chu a hnawh phui vek a lo ni a. Chuta tanga huan neitu in chu metre 60 chauh a ni tawh nghe nghe). Beidawngin thirhlingnei lang lai chu an han phih vak vak thin. Mahse, khawi lam hawiin nge a inthlun tih hriatna turin engmah a lan belh thei si lo va, pal ban dang pakhat të pawh an hmuh belh bawk si lo.

Thlipui leh vur sur nasa avànga thawchham lek lekin tawlailirah chuan an thu lût leh a. Maude lah a kal tha duh ta bawk lo.

Kawng lova kal tih takah thui lo të an inpawt leh hman chauh tih chuan vanduaithlâk zual takin an tawlailir a let hlawl mai. Hazel-i leh Emmet-a chu thei leh thei lovin an chhuk a. Mangang takin an han pawt vak vak a, an nem vak vak bawk a, an sâwi thul. Mahse, an tawlailir chu a tang nghet tlat si. Han nam rem leh turin naupang pahnih tán chuan a rit lutuk a ni. Engti zawng mah chuan an nawr che zo lo.

Khua lah a thim zual deuh deuh a. Hazel-i chuan remruatna engemaw a siam vat a ngai tih a hai lo, upa ber a ni bawk si. Tawlailir chhungah chuan a’n dâk lût a, “Hei puk të reuh të a nih hi. Awm nuam lehzual tur leh lum deuh zâwkin kan siam dawn nia,” a’n ti ngawt a.

An tawlailir chu sir zawnga let a nih avàngin a chhuat thingphel chu a bangah a tang ta thung a. A chung puan kaih kùl chu sir lehlam bang leh a chung zar a ni ta thung. A mawng a inzar phui ve loh avangin thli erawh a hliap tha lo hle. Hazel-i chuan blanket pahnih leh sahmul puan chu a’n dap ruai a. A kut pawh a chêt tha hlei thei tawh lo. Thei leh thei lovin blanket pahnih chu chhuatah chuan a phah a. Emmet-a leh Myrdith-i chu a muttir a, nghet taka inkuah tlat turin a ti bawk. Thli lah a rawn thaw lût hum hum reng a. Sahmul puan chuan zar phui a’n tum ngial thin. Kar lovah a chhem hawng nghâl zel bawk si. A tihngaihna hre lo chuan sahmul puan chu a naute pahnih khuh nan a hmang ta ringawt a.

Thli na lutuk chuan rei lo tëah a chung puanzar a rawn chhem tet leh ta. Hazel-i chuan a theih ang angin dan a’n tum ve a. Mahse, dan rual a ni lo. A mangang lutuk chuan a naute pahnih chu a taksain a hliahkhuh ta ringawt mai a ni.

Che lo chang lovin an awm ta ngawt ngawt hlawm a. Vur lah a hàn duh bawk hek lo. An pathum chuan vurin a khuh lek luk tawh a, an taksa a khawng zo va, an rilru lah a mumal tawh hek lo. Vur thli na lutuk leh khaw vâwt lutuk chuan a hmet ä ruai tawh mai.

Thei leh thei lovin Hazel-i chu a inbeng kang a. “Emmet, Myrdith,” a’n ti tuar a. “Meng reng r’u. Maimitchhing miah suh u. Insik tawn vak vak ula. Vawi za thleng ka chhiar ang a, tlan angin kan ke kan tiche vak vak ang. Khai le, pakhat, pahnih, pathum…,” a’n ti leh thawt thawt a. A hnuai lama a naute pahnih ke chêt aih aih chu a hre thei. Ani pawh chuan tihchêt a’n tum ngial a. A thluak chuan a taksa chu tiche tur chuan a hrilh ngei mai. Mahse, a chêt leh chêt loh reng a hre thei lo.

Myrdith-i chuan, “U, ka hah lutuk tawh. Kan chàwl thei tawh em?,” a rawn ti tham tiak a. “Thei lo. 71-na chiah, 72, 73…,” a’n ti zui leh a.

Hazel-i chuan, “Tunah in kutkawr chhanah khán in kut hum ruh ula, tipharh leh ula. Chutiang chuan vawi 100 tih tur,” a ti leh ta.

Emmet-a chuan a puan chu a rawn keu dek dek a, “U, lo kal rawh, rawn mu ve rawh. Kan tawlh rem deuh ang a,” a rawn ti a. “Ni lo ve. Hetah hian ka awm zâwk ang. Vâwt pawh ka ti lutuk lo. America, the beautiful tih kha tûkina kan sak ang khán i sa ang u,” a han ti a.

Thlai thar tinrénga cham dur phaizawl, chhak tláng dumpawl to lurh mai te… tiin hnuai lam atang chuan naupang aw chuai tak chu a rawn ri ra ra a. Tukin maiah khán hlim takin an sa kha a ni a. Tunah erawh a kar a va hla ta êm!

“Min tanpui turin Pathian hnênah i tawngtai ang u,” Myrdith-i chuan a rawn ti reuh a. “Muang takin min muttir la…,” a’n ti chhunzawm nghâl a. Hazel-i chuan, “Ni lo, kha lo zâwk kha. Kan Pa, vana mi, ti zâwk ang u,” a lo ti thuai a. An tawngtai rual ta a.

Chu zan thim tàwp hlei thei lovah chuan a naute chu Hazel-i chuan tih tur hrang hrang a hrilh reng a. Thawnthu a hrilh a, a zaipui a, a tawngtaipui reng bawk. |um tam tak vur sur reng kárah chuan a thu chhuak a. Myrdith-i leh Emmet-a ke zâwna vur tling khâwmte chu a kut che hlei thei tawh lo chuan a thian fai zel a. A veng zankhua zak a ni ber mai.

A naute hnênah chuan, “Muhìl miah suh u. Ka muhìl palh a nih pawhin nangni chu muhìl ve miah suh u. Eng ang pawhin in mut chhuak mah se, intiharh tawn zel ang che u. Chu chu min tiam rawh u,” a ti chamchi reng bawk. Myrdith-i mangang lutuk pawhin tum hnih vêl zet chu, “Engati nge Pa hian min rawn zawn hmuh loh le?,” a ti chhuak nghe nghe.

Sakawr in atanga a sakawr va kai chhuak chuan a fate chu William Miner-a chuan a rawn hmu ta hauh lo. Maude chu a kal hman tawh a nih a ring nghâl a. Hmanhmawh takin a sakawr chu a tlantir ve ta nghâl. In a va thleng a. A nupuiin kawngkaa a lo hmuah chuan a ngaihna hre lovin an buai ta map mai le.

A rang a rangin tanpuitu an zawng ta nghâl a. Mi 40 vêl bawrin sikul leh Miner-a in inkárah chuan vur thlipui tleh reng kára nun thapin an zawng ta nghâl a. An tlawh pawh in apiangah ruahmanna tha zâwk dap zel chungin an chàwl a. Mi fate chuan him takin in an lo thleng thei vek a ni. Mahse, Hazel-i te chu an hmu si lo.

Thli lah a na êm êm a, darkar khata km.100 laia chakin a thaw fur fur reng a. Lum leh vâwt tehna lahin ZERO a kâwk va reng bawk. Rei lo tëah khua a rawn thim mup a. Vur lah han lailâwk awm hauh lovin a tla reng bawk si. Khaw en nghah mai loh chu tihngaihna dang a awm ta lo.

A tûk zingah chuan zawngtu thenkhatte’n sikul atanga chhim lam kawngkhar lamah khán vur tawlailir hnû ni awm tak, vurin a chhilh zawh tawh an hmu fuh ta hlauh a. Rang takin an inau khâwm leh a. Vur tawlailir nen, sakawr chung chuang leh kea kal eng emaw zât nen an che chhuak leh ta a. A changin an lêt leh a, a changin a ngaiah bawk an kal leh thùl. Kil tin an tawngpawng dap kual a ni deuh ber.

Thawhlehni chaw-hnu dár 2, Hazel-i te bo atanga darkar 25 zet a liam hnûin sikul atanga chhim lam km. 3 vêlah a zawng- tute chuan engemaw hi an va ral hmuh ta a. An va hnaih zel a. Vur tawlailir, sir zawnga let an va hmu ta a ni. A bul lawkah chuan a thi nge dam tih pawh hriat harsa khawpa che lo chang lovin sakawr a lo ding bawk a, a lo la dam hlauh mai. Vur tawlailir, a thingphel lai chauh awm tawh chu vurin a lo khuh pil lo chauh tawh bawk.

Hazel-i chu bawkkhupin a lo mu a. A vur kawrlum hâk lian tak chu a kilhna zawng zawng phelhin ding leh veiah a lo zar pharh a. A dam laia a tih ang thovin a kut pahnihin a naute pahnih chu a lo la kuah lum reng bawk.

Dim tëin Hazel-i ruang chu an chawi kang a. An tawlailir chung khuhna puan thler thenkhat leh sahmul puan lum, a naute tuam lum nána hnuai lama a lo la chelh reng chu dim tëin an phelhsak a. A hnuaia Emmet-a leh Myrdith-i, vawh vanga khawng vek tawh, an u thupêk avànga muhìl ngam lo te chu damin an va hmu ta a ni. Muhìl palh hlauh se chuan, an harh thei tawh dawn lo tih Hazel-i khân a hre chiang êm a ni.

Oliver County i kal a, courthouse tualzawl i tlawh fuh chuan hriat rengna lungphun mawi tak i hmu ang a. Chutah chuan he thu hi nem kai a ni:

Hriat rengna
Hazel Miner
April 11, 1904
Vur thlipui hmachhawntu nula
March 16, 1920
——
Fam chang ta tán chawimawina,
Dam lai te tan hriat rengna,
Chhuan lo kal turte tan tichaktu thlarau.
——
A dam chhung nun leh a thih dan
lungchhiatthlâk tak hi
Oliver County archives-ah vawn that a ni.
I la hre lo a nih chuan chhiar ngei teh.

(Girl against a blizzard by Helen Rezatto)

Read more...

Sikkim-ah Manipal University Hmelhriat Turin

¢ David M Thangliana

January thla laihawl vel khan Kolkata atangin telephone hian min rawn bia a, Sikkim-a Manipal University-in campus pahnih an neih tlawh tura ka kal duh leh duh loh min rawn zawt a. Telephone-a inbiak a harsat avangin email hmanga lekha min rawn thawn turin ka ti a, chumi atang chuan email kaltlangin kan inbe chho ta a. Min rawn betu kha Integrated Brand Comm Pvt Ltd, ‘brand-comm’ tia lam tawi, company lian te tana public relations buaipuitu a thawk a lo ni a, Delhi-a hmunpui nei an ni. Kal man engkim an tum tur thu leh Sikkim Manipal University hmelhriat tirna, ‘familiarization tour’ an tih, journalist-te tana an buatsaih a nih thu min rawn hriattir a. February ni 3 atanga ni 6 thleng tur a ni. Mizoramah learning centre-te Manipal University hian a rawn hawn ve tak avang leh he University hi hriat chian tula ka hriat avangin an sawmna chu ka pawm a, February ni 2, 2010 khan Kolkata panin Aizawl ka chhuahsan ta a ni.

A tuk February ni 3 chuan Bagdogra, North Bengal pan turin Mizoram House atangin Netaji Subhash Chandra Bose Airport, Kolkata panin zing dar 10-ah ka chhuak a. Min rawn betu hmeichhia kha kal ve tur a nih avangin airport atang chuan a mobile phone-ah ka phone a. Security enclosure-a an awm tawh thu min hrilh chuan kei pawh chu security enclosure lamah chuan lutin heta tang hian kan in-phone leh ta a. Hmel la inhre tawn lo kan nih avangin kan kawr hak rawng te leh kan awmna laite kan han inhrilh a, ka awmna atanga feet 4 vel leka hla-ah chuan a lo awm niin. Bengali nula fel tak, Tulika Roy chu a pian tirh (hei hi a hnu-a min hrilh a ni) atanga fuke kim lo a lo ni a, chibai ka'n tum ngawt a, a ban dinglam chu a kiu hnuai deuh atang hian a lo bul a, ka hrilhhai ang reng khawp mai.

Tulika chuan ka kalpui turte thutna lamah min hruaiin Bombay-te, Hyderabad-te, Bangalore-te leh Kolkata atanga journalist-te chu min han hmelhriat tir a. Anni bakah Bagdogra-ah Delhi, Guwahati leh Meghalaya atanga journalist-te an awmna hmun theuh atanga rawn thlawkte nen kan intawhkhawm tur thu min hrilh a, kan vai chuan 20 kan ni dawn a ni. Bagdogra chu tluang takin kan thleng a, Delhi atanga rawn thlawkte chuan min lo nghak tawh a. Guwahati leh Meghalaya atanga rawn kal turte an la rawn thlen ve loh avangin thingpui in pahin airport-ah chuan kan lo nghak a, min hruaitu ber chu Barid Baran, brand-comm a Media Head North & East a ni. Thiante an lo thlen kim hnu chuan airport pawna Sikkim Manipal University (SMU) bus min lo nghaktu-ah chuan kan lut a, by-road in Sikkim khawpui Gangtok kan pan ta a ni. Mizoram anga ram chhengchhe ve tak hi a ni a, mahse a awmna a san zawk avangin Sikkim hrim hrim hi Mizoram aiin a vawt zawk a, Gongtok phei chu vawt tak ala ni. Zan dar 8-a han thlen chu a vawt duh hle na-in kan thlenna, Hotel Tibet a thawk-te leh SMU a thawkte chuan hlim hmel tak leh VIP taka min lo hmuah vangin vawt pawh chu kan hrechang lo tlang niin ka hria. Room hran theuhah thlengin mahni room-a kan in phihfai hnu chuan zanriah kil turin dining hall-ah kan inhmukhawm leh ta vek a, zanriah kan eifel meuh chuan zan dar 10 alo ri der tawh a ni. Newspaper lian tak tak, Times of India te, Hindustan Times te leh Telegraph, Amrita Bazar Patrika te bakah regional newspaper leh local newspaper aiawh te kan ni hlawm a, vawikhat inhmelhriatna mah nise journalist kan nih vek avangin kan innel nghal a, a nuam hle a ni.

Kan thlen tuk February ni 4 chu sightseeing leh shopping tihna hun atan min lo ruahman sak avangin hemi ni hi chu intihhlim nan kan hmang a ni ber a, kan thupui piahlam deuh a nih avangin hemi ni kan hman dan hi chu ziak tel lo mai ila. Pi leh pu hunlaia India rama khawsa leh China/Tibet-a khawsa indawr tawnna, Old Silk Route an tiha Nathula Pass tlawhna tur phalna (helai hmun hi India leh Tibet/China ramri anih avangin sipai enkawlna hnuai a awm a ni) kan neih loh avangin kan tlawh thei lo a, mahse Nathula Pass hnuai maia awm, Baba Mandir erawh kan tlawh tih han zep tel hram ila.

Sikkim Manipal University hian Gangtok-a an campus-ah hian Medical Science lam an zirtir a, MBBS leh BSc (Nursing) zirna a awm ani. He campus hi an vice chancellor Brig (Dr) S.S. Pabla in a awp a, distance learning, Distance Education an tih mah (tuna Aizawla Learning Centre an tih ang) enkawlna hmunpui ber a ni bawk. Heta an director chu sipai pension tho Gen. T. Bhakshi a ni. He campus-ah hian a tuk February ni 5 chuan SMU hotute nen inkawm hona hun hlimawm tak kan nei a, mahse Siliguri (he khua hi Bagdogra nena inzawm titih a ni) ah tiamchin awm lo bandh (strike) kan haw ni tur February ni 6 atanga Gorkhaland chungchanga neih a nih dawn avangin kan programme pawh kan kaitawi ta ringawt a, haw lamah Rangpo-a an campus pakhat zawk, Sikkim Manipal Institute of Technology an tih, engineering college awmna chu kan tlawh leh hram a ni.

SMU hi public private partnership ni turin 1995 khan Manipal University nena inberemin Sikkim sorkar chuan Legislative Act-a alo din a ni a. Manipal University erawh chu 1947 daih tawh khan Manipal, Karnataka ah Dr TMA Pai-a din niin University Grants Commission-in Deemed University-a a pawm hmasak ber a ni a, 1956 khan Deemed University angin alo pawm tawh a, tun thleng hian he nihna hi ala chelh a ni.

SMU Medical College hian seat 50 chauh ala nei a, 150 nei thei tura hmalak mek a nih thu VC S.S. Pabla hian min hrilh a. Seat 50-ah hian 20% chu Sikkim-in a hauh a, 15% chu hmarchhak state te tan dah hran a ni bawk. He College hian doctor zirte tan Central Referral Hospital a nei a, he damdawiin tan hian Sikkim sorkar chuan kumtin cheng vbc 2.5 a pe thin a ni.

Sikkim Manipal Institute of Technology, Rangpo hi sawi tawh angin engineering college a ni a, engineering line hrang hrang zir theihna hmun a ni a, Rangpo Campus hi Gangtok campus aiin a lian fe zawk a, zirlai pawh an thahnem hle a, mipa leh hmeichhia te’n campus chungah hian hostel an nei hrang ve ve a ni. Hostel room khatah zel pahnih an awm a, zirlai tan pawh hostel hi a nuam thawkhat viau a ni.

Manipal University hrim hrim hian Distance Education (distance learning an tih bawk, inlama zir theihna, correspondence course kan tih mai thin) hi a uar hle a, distance learning centre hi 880 vel India ram pumah a nei a, an duhtui em avangin an duhthusam lo 40 tunah hian an khar tawh a ni. Distance Learning Centre-te hian Manipal University-in zirlaite tana a buatsaih EduNxt programme an tih an zir theih nan computer engemaw zat an nei tur a ni a, University-in fee an tuk zat bak engmah an dil belh lo tur a ni. Meghalaya atanga lo kal journalist pakhat chuan Shillong-a Distance Learning Centre chuan University-in a tuk bak fee eng engemaw an lak thu a sawi chuan SMU hotute beng a verh hle mai a, endik nghal an tum thu an sawi a ni. Ralkhat atanga zir zirlaite tana information technology awlsam zawka an hman tangkai theih nan computer siamtu company Acer nen thil an tih ho mek thu SMU hotute hian an sawi a, 30% laia tlawm a laptop te chi, Netbook an tih lei theih dan zirlaite ngaihtuah sak mek an nih thu sawiin internet pawhna tur pawh BSNL nen tangkawpin ruahman an neih mek thu an sawi a, BSNL Broadband pawh nan kum khata Rs 380 chauh chawia duh tawka zirlaite’n internet an hman theihna turin BSNL nen thawhho an tum thu an sawi bawk a ni.

Manipal University hi ri nai takin an lo inzarpharh a. SMU hotute sawi hi a dik a nih chuan Nepal, Thailand leh Singapore-ah te pawh Centre hi an nei a. Hemi bakah hian International University engemawzat nen tangkawpin an zirlai tam zawkte chuan company lian tak tak, IBM, CTS, Infosys, Wipro, Mahindra, HCL, Genpact etc.ah te hna an hmu tawh a ni.

SMU hotute hian hmalakna an neih mek pakhat an sawi chu lehkha zir sang lo te tana an thiam thil tih puitlin sak a ni a, chu chu Skill Development for Dropouts an ti a. Heta certificate an dawn te hi ram 148-ah pawm a ni, an ti.

Scholarship pawh an neih ve thu sawiin heng scholarship te erawh chu Hmarchhak state a zirlaite tan bik a dahhran a nih thu SMU hotute chuan an sawi a, scholarship an pek theih zat chiah erawh an sawi duh lem lo. Private University a nih avangin fee pawh an la sang tih sawiin fee sang erawh chu zirtirna an pek leh zirlaite tana hamthatna chi hrang hrang an ruahmansak ten en a inhen viau nia an hriat thu VC Pabla hian min hrilh.

Read more...

Israel-ah chuan

¢ Lalthakimi, Israel

Israel rama an tih dan, Mizoram lama kan unaute'n lo hre ve se tih deuh deuh ka nei thin a, ram inawpna fel leh khawtlang nun inkaihhruaina tha tak tak hi midang hriat ve atan leh tih ve atan a awhawm duh khawp mai. Khaw'nge, Israel rama mi in luah chungchang vel, an tih dan hi i'n sawi teh ang. A tlangpuiin keima tawnhriat ka'n sawi ang e.

Veng tin/khaw tinah hian in luah tur nei leh in luah tur duh in-report-na hmun mimal sumdawnna a awm thin. Chu dawr neitu chuan in luah tur a neih kha a dawr hmaah mumal takin a room zat, a awmna street hming leh luah man chhiar zat kha fel taka ziakin a tar a, a dawr a khar emaw a nih pawha engtik lai pawha in luah tur zawng tana hmuh theih turin (pawna atanga hmuh theihin) a tar thin. Tichuan kan han bih vang vang a, kan luah phak tawk leh ngam ve awm ang leh a veng kan duhzawng te chu dawr neitupa chuan a hmunah min enpui ta a ni. Electric tuilumna te, gas te a function that leh that loh te check vek a nih hnu-ah contract sign fel a ni thin.Hetiang dawr kal tlanga luah hian thla khat luah man a chuang a pek a ngai a, chu chu dawr neitu hlawkna a ni. A awlsam viau na a sum a hek deuh thung.

Hetiang ni lo in ruak a banga luah theih intar pawh a awm ve tho a, chutah chuan contact no a inziak a, tichuan an indawr ta thin a ni. Mahse, mi tam zawk hi in ruak nei, puangzar lem lo an ni a, chuvangin a dawr ang chi-a kal hi chu a awlsam khawp mai. Hun a hek lo bawk a, vahkual vak a ngai lo bawk.

Dan tlangpuiin contract hi kum khat atan a ni thin a, kum khat luah man tur kha cheque-a pek lawk vek a ngai thin, thla tin a an lo draw turin. Chu ti ni lova a cash-a (pawisa fai) inpek pawh a awm ve nual bawk, mahni duh dan a ni mai. Contract hi a chipchiar em em a, full scape phek 3/4 lai a ni a, chutah chuan kan ID number, hming leh contact no engkim chiang taka ziahlan a ni. He contract hi a pawimawh em em a, tui bill a ni emaw electric bill a ni emaw, chhiah lam a ni 'concession' dil leh engemaw thil hlekah "khawnge i contract?" tih a ni zel a. A copy hi show a ngai zing khawp mai. Vawnthat thlap reng a ngai.

Lei man kan tih mai thin chhiah hi a veng leh a in len dan a zira chawi a ni a, khaw hotu (mayor) office-ah hian a veng chhunga in awm zawng zawng building number leh floor number a len/zau zawng area fel taka record a ni a, chuvang in engmah hi a buai lo tawp mai a ni. Entirnan, in pakhat a ruakin ka hria a, mahse engmah a ruah leh ruah loh a intar bawk si lo, dawr ang chi-ah khan an report bawk si lo, a neitu 'contact' ngaihna ka hre si lo, chutiang chi chu a khaw mayor office-ah a house no & street hriat chuan zawh fiah vek theih a ni a, an contact number nen engkim a lo in-record thlap a, chu pawh chu a tangkai duh khawp mai.

In thar kan luah chiah khan kan ID-ah khan kan address thlak nghal a ngai a, a thlakna office-ah kan contract keng khan, tichuan electric, tui leh thil tul dangah thlak nghal vek a ni a, telephone landline pawh a company hrilh nghal a ni a, an rawn ti fel nghal vek thin. Tuna kan in luah kan insawn tum hian telephone company kha kan phone nghal a, ka in luah chhuahsana mi kha an disconnect nghal a, ka in luah tharah khan a vihna kua-ah khan kan vit leh a, a number ngai chiah kha a nung nghal a, a hman theih nghal mai a, a awlsam ka ti hle.

Kan luah chhung khan eclectric leh tui lam gas te felhlel a awm chuan a in neitute'n an rawn buaipui thin. Kum khat ral dawn thla khat vel awmah hian kan luah chhun zawm duh dawn leh dawn loh kha sawi fel a ngai a, thla ruk/thum chauh chhunzawm kan duh a phal mial te an awm laiin kum khat a nih lohva phal bau lo te pawh an awm tho.

'Privacy' hi an ngai pawimawh bawk a, kan in luah hmasak kha kum 2 vel kan luah chhungin in neitupa kha engemaw problem ka neiha ka koh chauhvin a lo kal a, tum 2 vel, chutah pawh ka problem neihna lai chauh, a room or hmun vel bak room dang en dun dun emaw a awm ve lo a, a neitu pawh ni se a duh hun hun leh ama remchan hun hunah a rawn leng lut lo a, ka ko emaw lo kal duhna a neih emaw a nih pawhin min rawn phone hmasa a, ka awm awm remchan hun tur a darkar nen chu ti vek chu a ni. Mi dang reng reng thiante pawh ni se inhrilh hmasa (appointment) lova mi ina len luh mai mai a awm lo hrim hrim.

In sak reng rengah hian washing machine hunna tur hi ruat lawk sa vek a ni a, a bulah puan phona a awm nghal deuh vek bawk. In luah turah hian gas thuk, washing machine, fridge, khum leh thutthleng awmsa vekna pawh a awm a, awm lem lohna pawh a awm a, awmsa vek ai chuan awm miah lohna hi keiniho chuan kan thlang mah mah. A chhan chu a awmsa bungrua kha chu a neitute ta a ni a, kan awm chhunga kan hman tur a ni mai a, a awm miah lohnaah chuan khatiang bungraw mamawh kha miin min pe nghal a, min pe chak em em hi an lo tam ve si a. Tin, pawn bawlhhlawh bawm lian bulah a hian a mamawh apiangina lak tura chhawpchhuah a tam a, chu'ng vel te chu kan la a, a tha hlawm si, chhar tur hi a tam khawp a, computer, TV, washing machine, gas thuk, khum, dawhkan etc tih vel te hi a model thar an lei avanga an mamawh tawh loh an dah chhuah chhar tur a awm reng a, a thar lei a ngai lo thei khawp mai. Chutih rualin sofa set te, dunlop mattress te pawh kudam lian tak neiha dahkhawm a chak awm thin khawp mai.

Kum tin thal lai apianga Mizoramin tui harsatna kan tawh nasat thinzia te kha! Mipui 90% vel kha chuan harsatna namen lo kan tawk kum tin a nih kha. Aizawl vela tui connection nei pawhin kham khawp kan hmu chuang lo a, mirethei leh thei lo kar a hlat thu te, VIP line tih tawngkam te'n rilru a luah thin hle. Kan chennaah hi chuan mirethei ber leh prime minister thlengin kan tui hnianghnar dan a inang vek a, a bill chawi tam hlau deuhin ren deuh, hlau lo deuhin ren loh deuh a ni mai. Chutiang bawkin current pawh a ni tho a, rethei ber pawh VIP te en ang veka en a ni a, bill-ah tho a innghat vek a ni. Gas pawh ni sa hnuaia intlar ngai lovin inchhunga duh tawka hman vek tho a ni a, reithei leh VIP engmah inthliarna a awm lo. Chu tak chu keini ang duang tana a nawmna em em chu a ni.

Electric, tui, gas, chhiah leh telephone ang chi zawng zawng hi, a bill chu post office-a pek vek a ni a, tin, telephone pawhin a pek theih bawk, kan account no etc,chenna in no leh ID number hrilhin. A rem changkhawp mai. A tlangpuiin ni sa hmanga tui tihlumna hi in chungah an dah deuh vek a, current a hek lo a, a tha khawp mai. Ni a rawn lan phawt chuan a lum nghal thuai a, in chhunga tuilum herhchhuah theihna zawng zawngah tui a rawn lum nghal vek thin a, hetiang hi an uar khawp mai.

Veng chhung street tin hian Post Box kan nei vek a, khawi in pawh luah ila kha in khan post box number a neih avang khan chu chu kan ring nghal mai thin. Veng hrang hrangah a tawn tirhah hian a awm vek a, zana mahni post box hawng duh tan pawh current eng tha et awt hnuaiah a ni bawk a, a remchang khawp mai. Dak pu-ina thingpui dawr emaw tu te dawr remchang chang emawa lehkhathawn lo dah ang chi kha chu a ni lo a nih hi! Street light hi veng kilkhawr deuh a ni emaw a lun lai a ni emaw a eng tha em em vek a, a then phei hi chu an ti lutuk mah mah em aw ka ti hial thin!

He ti khawpa ruahtui tlak tlemnaah hian tui leh electric duh tawk chhung tinin kum tluana hman tur kan nei hi chu engmah dang vang niin kei lungmawl hian ka hre lo, a ram inrelbawlna felzia leh thatzia, ram hmangaih taka enkawltute kaihhruai vang a ni ka ti lo thei lo.

Read more...

Loneitu Fleming-a

Fleming-a chu Scot hnam a ni a, lo neitu rethei tak a ni bawk a, an chhungkaw chawmnan ni tin rim takin hna a thawk thin a. Ni khat chu lo a hna a thawh mawlh mawlh lai chuan an in piah lawk chirhdum hmun atanga mangang au thawm lo chhuak hi a hria a. A hnathawhna hmanrua chu a dah a, hmanhmawh takin chu hmun chu a pan ta nghal a.

A va thlen phei nak chuan chirh dumah chuan mipa naupang pakhat lo tang, mangang em em mai hi a va hmu a. A kawng thlengin a lo pil hman tawh a, chhuah tumin a lo bei nasa mai a, a hmelah chuan a hlauhzia leh a thlabar zia chu a hmuh theih a ni. Loneitu Fleming-a chuan chu naupang thlabar tak mai chu a chhanchhuak ta a.

A tuk zing a lo nih chuan Fleming-a te tualah chuan sakawr tawlailir nalh tak mai hi a rawn ding hlawl mai a. A chhung atang chuan pa pakhat hi a lo chhuak a, a thawmhnaw inbel atang chuan mi hausa tak a ni tih leh, sorkar mi pawimawh, khawnbawl upa a ni tih a hriat nghal a. Hmel hlim takin Fleming-a hnenah chuan a hma ni a chirhdum a tang mipa naupang a chhanchhuah tak kha a fapa a nih thu a sawi a.

"Ka fapa min chhanchhuahsak avangin lawmman atan thilpek ka rawn kensak che a," a ti a. Scottish lo neitu Fleming-a chuan chu pa thil pek chu a hnar nghal a, "A ngai reng reng lo, kha ka thiltih avang khan eng lawmman mah ka phut lo a, ka la bawk dawn lo," a ti tlat mai a. Chu pa chuan pek a'n tum ngial a, a la duh si lo a. Chutia an inbiak lai chuan lo neitu fapa chu an in chhe tak atang chuan a lo chhuak a.

Chu khawnbawl upa chuan, "Kha kha i fapa em ni?" tiin a zawt a, lo neitu chuan, "Aw, ni e" tiin a chhang a. "Chuti chu, tih dan ka hria e. I fapa hi ka hruai ang a, lehkha ka zirtir ang a. A senso zawng zawng ka lo tum vek ang e. A pa hi a chhun che a nih phawt chuan a puitlin hnuah i la chhuang viau ngei ang," a ti ta a.

Tichuan, lehkha a zirtir ta a. Kum engemaw zat hnuah chuan loneitu Fleming-a fapa chu London khawpui a St. Mary's Hospital Medical School atangin a zir zo a. Chumi hnuah chuan Sir Alexander Fleming tiin khawvelin a hre zui ta a, damdawi hlu ber pakhat penicilin hmuchhuaktu a ni nghe nghe. He damdawi penicilin hmang hian thihna lak ata mi maktaduai tam tak chhanchhuah an nih phah a, amah pawh chu mihring piang tawh zinga ropui ber pawl a ngaih a nih phah bawk.

Kum engemaw zat a vei hnuah chuan chu khawnbawl fapa chu pneumonia a vei a, a na hle mai a. Penicilin hmang bawk chuan an enkawl dam leh a ni. Alexander Fleming-a enkawltu khawnbawl upa hming chu Lord Randolph Churchill a ni a, a fapa hming chu Sir Winston Churchill - British Prime Minister ropui - kha a ni nghe nghe.

('Farmer Fleming' tih lehlin a ni, he thawnthu hi a tak a nih leh nih loh chungchangah inhnialna a awm - Lalthlamuana Ralte)

Read more...

Bollywood & Football

¢ Hmingsanga

India ramah chuan Bollywood star te hian thil an ti thei khawp a, an chim chin apiang a thang nghal zel a ni ber. Lemchan khawvel piah lam ram an dai pawhin, lawm leh ngaihsan an hlawh zel tho a; an ngaihhlut chu India mipui tam takte ngaihhlut a ni nghal thei. Politics huang chhungah an zuang lut a nih pawhin bollywood star an nih miau vangin an zuna uai tawh te'n an phatsan ngai lo.

India ram hi cricket ngaihsanna ram a ni a. Chuti chung chuan bollywood star zingah pawh football ngaisang ve tak tak sawi tur an awm ve ta nual. He'ng milarte hian India rama football tih-larna kawngah 'awrawl' an chhuah chhoh zel chuan tun ai hian football hian India mipuite zingah ngaihsan a hlawh phah viau thei. Bollywood star zinga football ngaisangtute chu hei le...

Abhishek Bachchan
'Chelsea fan ka ni' inti ngam ve ngat a ni. A pa, Amitabh Bachan-a ropuina leh larna chhawm nungtu a nih vang te pawh a ni mahna, bollywood star zingah a dinhmun a tha hle.

Inkhel thiam chu a ni hauh lo, mahse a film chan pakhat "Jhoom Barabar Jhoom"-ah erawh chuan football a pet lai chu a lang ve tawh. Season hmasa khan, Champions League semi final-a Chelsea-in Barcelona an hneh loh tum pawh khan a hmunah a zuk en ngat! Khami tum khan Chelsea fans zingah Chelsea home jersey thar dawng hmasa ber a ni nghe nghe. Baby B tia sawi thin Abhishek Bachan hian Chelsea inkhel hi a hmunah a lo en fo tawh thin a ni awm e.

John Abraham
Tunhnaiah chuan bollywood star mipa zinga langsar ber pawl a ni awm e. Bike lawm tak a nih thu a sawi rualin football ngaisang em emtu a nih thu a sawi tel. Season kal mek I -League hawnnah pawh khan chief guest-ah a tang nghe nghe.

India rama football kaihnawih film hmasa ber "Dhan Dhana Dhan Goal"-ah pawh khan a changtu pa a ni a, Arsenal fan a ni awm e. ESPN-a Premier League faknaah pawh a lang a, football a ngainat vanga he faknaah hian lang niin a insawi nghe nghe.

Salman Khan
A sek em vanga 'Bollywood muscleman' tia an koh fiam Salman Khan hi tunhnai deuh khan India rama football tihlarna kawnga mi tangkai ni turin All India Football Federation chuan Ambassador for football nihna hial an pe.

Nehru Cup final pawh, India leh Syria inkhel kha Ambedkar Stadium-ah a en ve. Tun hma atang khan charity football match-ah a hming hi a hmasa pawlah a lang tawh thin a. Media hmaah vawi tam tak tak India rama football tih-lar leh tihhmasawn a duh thu hi a sawi chhuak tawh thin. Football ngaisangtu a ni hi uar takin zawhna a dawn chuan a sawi thin.

Ranbir Kapoor
Lemchan lama super star ni thei hial tur khawpa hming chher chho mek nia sawi thin Randir Kapoor chuan tunhnai deuh khan a game ngainat ber football hmangin cancer veite tanpuina turin Pune-ah charity match a buatsaih a. Hemi tum hian Ranbir Kapoor hi Man of the Match-ah puan a ni nghe nghe.

Tun hnaia film chan thar "Wake Up Sid"-ah pawh football kaihnawih tlem a lang tel. Ranbir-a car leh a room velah chuan Arsenal football club bungrua leh poster hmuh tur a tam hle nia sawi a ni.

Marc Robinson
Thangkhat lian zet India mipa model zinga hlawh tam ber nihna lo hauh tawh leh tun thleng pawha model hlawhtling la ni chhunzawm reng hian kum tin Mumbai-a a veng pakhat Bandra-ah "Bandra Premier League" tia a hming vuahin amateur footballer-te tan tournament a huaihawt thin.

Football tan a sum leh pai sen a hreh ngai loh thu a sawi thin a. India ramah football hmasawnna a awm theihna tur a nih phawt chuan tha thawh a hreh ngai loh thu pawh media hmaah a sawi chhuak fo tawh thin.

Dino Morea
Bangalore tlangval Dino Morea hi football ngaisang tak chhungkuaa seilian a ni. A pa hi Italian niin, a nu hi Anglo-Indian a ni.

Italian thisen kai a nih vang pawh a ni mahna, football a ngaisang hle. Lemchan lamah chuti em ema hlawhtling a ni lem lo nachungin bollywood star te ngaihsanna ramah hian hriat a hlawh ve viau tho a. A hun awlah Bandra velah a inkhel ve thin.

Shilpa Shetty
IPL team Rajasthan Royals neitu a ni a, football pawh an ngaina nupa viau a ni awm e. Nikum October thla khan a pasal nen AIFF headquarters Football House-ah kalin India rama football tihhmasawnna turin tha thawh an hreh lo thu AIFF secretary Alberto Colaco hnenah an sawi.

Read more...

BEAUTY-HAIR CARE

¢ Debbie Chawngthu

Sam hrisel leh nalh neih theih nana enkawl dan kawng hrang hrang kan thai lang hnem tawh hle a, a chintawk a awm thei dawn lo niawm tak a ni. Tun tum pawh hi sam tha leh nalh neihna kawnga sam enkawl dan i han tarlang leh teh ang ~~

OLIVE OIL & HONEY
Olive oil no chanve leh khawizu no 1/4 chawhpawlh rawh. Ngun takin chawk la, chawhpawlh that hnuah ni hnih khat vel dah phawt la, chutah i luleiah tat chhuak vek la, i tahchhuah hnuah samkhuihin dim tak si ngun takin khuih ang che. Khawizu hian lulei a ti nem a, a chiah hnu khan luleia bala khawk a, lulei tihfai nan a tha em em a ni. Oil i siam hi i luleiah i tah hnuin minute 20-30 chhung chiah la, chumi hnuah ngun takin sufai ang che. He oil hian sam a ti tle a, sam in a ngeih em em a ni.

PROTEIN TREATMENT
Artui hel pakhat la la, chawk phuan rawh. i chawh lai hian olive oil fiante khat, glycerine fiante khat leh vinegar fiante khat zawi muangin telh la, artui i chawh pahin telh ang che. A inchawhpawlh hnuah i samah hnawih la, minute 15-30 chhung i chiah hnuah sufai ang che. He treatment hi engang sam tan pawh a tha a, sam tleuh nan hian tui vawt aiin tui lum pip pep hman tur a ni.

SALAD DRESSING TREATMENT
A rualin artui pakhat, vinegar fiante khat leh oil fiante hnih chawhpawlh rawh. Hei hi i luleiah tatchhuak vek la, samkhuihin ngun takin khuih rawh. i sam ngun taka i khuih hnuah minute 15 vel chiah la, sufai ang che. Hei hian lulei a tihnawng a, sam ro nei tan phei chuan a tha lehzual.

HOT OIL TREATMENT
Sam ro, sam tla, sam hmawr kak leh luphut nei tan chuan hot oil treatment hi sam enkawl nan a tha ber a tih theih a. Olive/coconut oil chhuang lum la, lapuain i luleiah ngun takin hnawih chhuak vek rawh. I hnawih chhuah vek hnuah i kutzungtang hmawrin ngun takin i lulei chu minute 5/7 vel hna nuai la, chutah towel tuisaa chiah sawrfuin i lu chu tuam ang che. I towel hman a daih velah tuisaah chiah leh la, i lu tuam leh ang che. Hetiang hian vawi 4-5 ti nawn ang che. chumi hnuah oil lum bawk i lulei hnawih leh la, towel sa bawkin tuma leh ang che. A tha ber chu sam suk hma zanah ti ila, a tukah su chauh ila, sam ro leh luhput nei tan a tha lehzual a ni.

EGG SHAMPOO
He shampoo hi sam tla, sam mawm, sam ro tan a tha vek a. Artui hel pum 2/3 la la, a chhungmu chauh la chhuak rawh. I chawh kawi hmain tui fiante khat telh ang che. Artui a var lai chauh i dah hran kha ngun takin chawk phuan la, chu chu artui chhungmu i chawh tawh nen khan pawlh rawh. I sama i hnawih hmain i sam sufai phawt la, chutah egg shampoo i siam chu i luleiah i kutzungtang hmawrin tat chhuak vek ang che. Minute 5-10 i chiah hnuah tuilumin su la, chumi hnuah i shampoo hman pangngai hmangin i sam i sufai dawn nia.

Tunlai khawvelah hrik nei hi an tlem tawh hle a, mahse vanduai vang liau liauin neih ve theih tho a ni a. Hrik i nei anih chuan DDT powder tlem thei ang ber tui nen pawlh diak la, chu chu i luleiah tat la, darkar khat i chiah hnuah sufai ang che. Benzyl Benzoate i neih chuan i luleiah tat chhuah vek la, i lu tuamin zankhuain chiah rawh. Zingah fai takin su ang che. Neem hnah i lukham kawrah dah la, zan i mut hlanin i lu hrik chu a lo bo duak mai ang. Naphthalene balls (kawpur) hi chhu sawm la, mustard oil nen chawhpawlhin minute 5 chhung i lulei chiah nan hman la, hei pawh hi hrik chuan a haw khawp mai. Mahse, heng bawlhhlo kan tarlan te hi lu vun nem lutuk leh huat nei nasa tan chuan a tihchi lem lova, hman dawn pawhin fimkhur taka hman tur a ni.

Q&A

Q. Ka sam hi a dum viau thin kha a then hi a rawn buang ta tlat mai a, engtia tih chi nge? Tin, cosmetics te hi hman rei a pawi thei em?

= I sam dum thin a rawn buang anih chuan i taksaah tlakchham i nei a ni thei a. Nisa hnuaiah awm tam lo hram ang che. Tunlaiah chuan hair colour chi hrang hrang a tam tawh a, lo chhin ve teh. Mahse hair colour i hman dawnin fimkhur la, a suak emaw quality chhe lutuk hman loh a tha. Cosmetics reng reng hi rei tak hman loh tur a ni a, a bikin mit hnawih (mascara, eyeliner, eye-shadow, eyebrow pencil etc.) phei chu mit tan a hlauhawm theih avangin hman rei loh tur a ni. Lipstick pawh a rim a dik loh chuan hman loh tur a ni.

Read more...