Monday, March 29, 2010

BUDGET CHHUIZAUNA

¢ Lalthlamuana Ralte

March ni 19 khan chief minister, finance changtu chuan pawisa kum thar atana Mizoram budget a pharh a. Budget hian mi zawng zawng a huap a, ram hnuk khawih thil tak tak a nih avangin ngaihven nachang hriat a tha khawp mai. Budget leh a behbawma mimal ngaihmawh zawng tlem han tarlang ila

Public Sector Enterprises
public sector enterprise (PSE) te hi mipui mamawh phuhrukna atana sorkar din leh enkawl an ni. Mizorama public sector enterprise kan neih - ZIDCO, MIFCO, ZOHANCO, MAMCO, ZENICS, etc., te hi mipuiin kan tangkaipui tak tak em tih ngaihtuah chian a hun ta khawp mai. Chutih ruala ngaihtuah tel tur pawimawh tak mai chu heng PSE-te hian kum tin sum tam tak an hloh reng thin a, an vai deuhthaw hian hlep la nei miah lo an ni bawk.

Sumthuninu ni ringawt, mipui tana tangkaina nei tak tak lo kawl reng ai chuan huaisen taka hralh (sell off/privatise) emaw tihtawp mai emaw pawh a hun tawh viau a ni. Sorkar laipui pawh khuan 1991 atang khan PSE kalphung a siamtha a, sumdawng (private enterprise) kutah engemaw zat a hralh tawh a ni.

Sumdawng kuta hlan vek a harsa a nih pawhin sorkar laipui tih dana state sorkarin a neitu nihna engemaw chen la hauh thova sumdawngte enkawltir (disinvestment) ang zawng pawha hmalak chi a ni maithei.

Budget-ah hian PSE te'n an tum an tihhlawhtlin loh thu leh sum tam tak an hloh reng vanga sorkar tan pawha buaipuiawm an nih thu tarlan a ni. Chuvang chuan inchhunfin emaw hralh mai emaw hial ngaihtuah a nih tur thu tarlan a ni.

Thil man to chungchang
Thil man to zel (inflation) hian India ram a tibuai mek a, mipuiin an tawrh nasat tawh avangin thuneitute leh mithiamte'n hma an la mek a ni. Mizoramah pawh a kum telin thil man a sang tial tial a, mipuiin harsatna an tawk mek a, a rethei apiangin an tuar nasa a, hetiang zel a nih chuan rethei leh hausa kar hi a zau zel dawn tih a chiang reng mai.

Nikum hmasa kum tawp lama MLA inthlan zawha Congress siam sorkar a lo din tirh khan mi retheite vangin hruaitute hnuk a ulh a, an mittui a tla a, an tap hial a nih kha. Sorkar thar khan a tir te atangin thil man sang hi a buaipui nghal tura ngaih a ni a, miretheite tana hmalakna hmasa ber tur ni pawhin a lang.

Mahse, budget speech-ah hian thil man sang chungchang sawilan (address) a ni lo a, thunun tura hmalak an tum thu a lang hek lo. Retheite tawrhna thlentir mektu 'inflation' tihreh emaw tihnep emaw hi kan sorkar hian mutmawh hnar mawhah a nei tak tak lo niin a lang. Hemi chungchangah hian rorel lai mai bakah eptu lamte pawh hian thawm an nei ngai lo hi a pawi hle a ni.

Eizawnna hna siam
Tunlai huna Mizo thalaite mamawh ber pakhat chu eizawnna/hna siamsak hi a ni. Kum tin lehkha zir chhuak an pung a, eizawnna mumal nei lo thalai rualte dinhmun hi chhut thiampuia an tana ngaihtuahna seng chunga hmalak a hun tawh viau lai hian budget tharah hian chutiang beisei tur erawh a la awm ta chuang lo. A pawi khawp mai.

Graduate val, eng hnaah mah duai bik lo tur, lehkha thiam tak takte lo nei tura infuih ngawt mai te, mi hnuaia kut hnathawka inhlawhfa thin tura innawr ngawt mai te hi an dinhmun ngaihtuah chian loh vang a ni ngei ang. Kan hruaitu lu berin thalaite thatchhia leh hnathawk peih lo anga a chhuah thinte phei hi chu na an ti viau ngei ang.

Hna vang (employment problem) hi sorkar laipui pawhin a buaipui tawh a ni a, hemi atan hian ruahmanna hrang hrang pawh a siam thin. Chutiang rilru chu kan hruaitute hian an put a hun ve ta khawp mai.

Hmasawnna tluantling thlen tura pawimawh tak mai chu mi tinin an phu tawk eizawnna hna an neih hi a ni. Chutiang zawnga hmalak nachang ka hruaitute hian an hriat hunah 'thalaite khawvel thar' an tih fo hi kan thleng dawn niin a lang.

Chutihlaiin, lehkhathiam zawng zawng tan sorkar hna siamsak theih a ni ngawt lo a, heng eizawnna peng hrang hrang - loneih lam te, thilsiam chhuahna lam te, sumdawnna lam te leh a dangte hi hnemhnanpui tlaka siam thuai a ngai.

Ram hmasawnna kan tih fo pawh hi thalai thluak tha leh chak zawkte hmanga thlentir tur ni awm tak a ni. Ram pawna hna zawnga teichhuak tura kan infuih fo thinte hi ngaihtuah chian a ngai khawp mai. Ram hruaitu tha chuan ram mipuite tan ram chhunga ei tur a buatsaihsak tur a ni dawn lo'm ni?

Hetih ruala ngaihtuah chian ngai tak mai chu thalaite hma ngai tak anga kan lan lai hian an mamawh tak tak hi kan ngaihtuahpui ngai em, tih hi a ni. Khelmual tha leh infiamna hmunhma tha tak tak hi Mizo thalaite mamawh ber a ni em? Eizawnna mumal nei lo siamchhuahna mai a ni lo'ng maw? Politics hmanrua atan kan hruaitute hian an hmang laklawh mai mai a ni zawk em? Ngaihtuah zui tham a ni.

Fiscal policy leh leiba
Sum hmuh zawng zawng aia hmanral zawng zawng a tam thin avang hian sum indaih lohna a lo awm thin a, chu harsatna tihreh chu fiscal policy-in a tum ber chu a ni.

Sorkarin budget pawisa a hman danah hian ruahman ang lova thil kal a tam duh viau mai a, chu chuan sorkar zia thui tak a tarlang thin a ni. Budget tharah pawh hian buhfai leina atana sum tam tak hman a nih vanga chutiang harsatna (fiscal shock) a awm thu tarlan a ni.

Sorkar laipui pawhin sum indaih lohna pung zel hi a ngaimawh thin a, ruahmanna a siam a, a venna dan siam turin a tuk bakah state sorkar pawh a hrek thin a ni. Chuti chung chuan he harsatna hi a kiam tak tak thei thin lo. A pawimawh ber chu, a hma lama kan sawi tawh angin, hruaitute'n huaisen leh tumruh taka hma an lak hi a ni.

Kum thar budget-ah hian a lawmawm zawnga ngaih mai theih turin revenue account-ah sum hman bang cheng vbc 341.63 a awm dawn a, chu chu revenue surplus a tam ber tum a ni thei dawnin a lang bawk. Chuti a nih chuan a pum puia sum indaih lohna (gross fiscal deficit) pawh cheng vbc 41.48 a ni thei dawn nia chhut a ni.

Chutihlaiin, leiba tlingkhawm erawh kum hmasa lam aiin a pung a, cheng vbc 3346.83 lai a tling. Chu chu kum hmasaa state sum hmuh zawng zawng atanga chhuta 78.44% lai a tling. Leiba tlingkhawm tlakhniam tir hi tihmakmawh a nih laia a pung zel a nih chuan harsatna nasa zawk a thleng ang tih a hlauhawm hle a ni.

India economy a thang nasa a, 13th Finance Commission pawhin kum 50 chhung atan cheng vbc 8805.30 zet min dawntir dawn. Sorkar laipui atangin tanpuina leh thil dang atan sum tam tak a lo lut reng bawk. Heng pawisa lo luang lut zozaite hi dik tak leh felfai taka hman a nih chuan kan leiba hi a tlahniam ngei ngei ang a, sum indaih lohna pawh a tlem tial tial dawn a ni. Chu chu ram thuneitute tan chona a ni.

Hmasawnna
Budget hawi zawng hriatna pakhat chu hmasawnna atana hman tur leh hmasawnna hawi lem lova sum hman tur inthlauh dan atang hian a ni. Kum dang ang thoin hmasawnna hawi lova sum hman tur (non-developement expenditure) hi a tam uchuak leh khawp mai, non-plan expenditure pumpui cheng vbc 2134 atanga hmasawnna hawi lova sum hman tur zat chu cheng vbc 1104.47 (non-plan fund atanga 51.74 %) lai a ni.

Budget buatsaih lai hian annual plan peihfel a la ni lo a, ruahman chhinna chauh a la ni rih. Chuvang chuan hmasawnna atana sorkar ngaih pawimawh tur chiang faka tarlan a ni lo.

Chuti chung chuan sorkarin hmalakna tura a hmatheh ber NLUP chuan ngaih pawimawh a hlawh ber tur thu finance changtu hian a sawi lang. Kum khat chuang mipuiin NLUP hi an lo nghak tawh a, thuneitute hian engtin tak kalpui ang maw, tih hi an thlir reng a ni.

Plan sum hmanga hnathawh langsar zual tarlan World Bank puihna a kawngpui tha siam hi chai tham a tling. Sorkar hmasa hmalakna kha a ni a, zawh fel vek a hun tawh chungin an pawt fan zel a, zawh hun hin kumin December thla thlenga pawhsei an dil leh mek a ni.

IT leh thil dangte
Sorkar hmasa atanga sawikai tawh Information technology chungchang tarlan hian ngaihtuah a tithui khawp mai. Sorkar inrelbawlna leh hnathawhna atana computer leh a behbawm hman tangkai tumin e-governance hnuaia hmalakna tur tarlan a ni.

Information technology hi hman tangkai tak tak a hun tawh tih chu a vengva chin ngaihdan a nih a rinawm. Mahse, kan IT atana sum tam tak hman thin hi kan tangkaipui tak tak em?

Sang tak zuan nghal lo hian mawlmang te te-a kan tangkaipui theih dan tura hmalak a ngai khawp mai. Thingtlang loneituten an thlai thar khawpuia an hralh theih dan tur kawng kawhhmuhna atan te, sorkar hmalakna leh mipui tana pawimawh puanzarna atan te hian hmang ta ila kan sawtpui ngei ang.

Hmanraw tha pui pui nena khawpui leh khaw lian deuh an inbun thluahte hi hmang tangkai turin policy tha deuh duan ni ta se, sum tam tak a lo thlawna luangral hi a ven theih a rinawm.

Tlangkawmna
Kan state dinhmun han en hi chuan kan mamawh zawng zawng leh kan ngaih pawimawh zawng zawng funkim tur budget hi beisei rual kan ni lo tih chu a chiang. Chuti chung chuan hmasawn kan duh a, mipui nawlpui dinhmun chawisan tak tak kan duh a nih chuan kan phak tawka tha ber budget neih erawh kan mamawh tawh hle a ni.

Kum tina budget ngihventute chuan thil thar teh vak an hmu ngai meuh lo a, a hlui her danglam leh sorkar laipui ruahmanna zulzuia siamrem vel mai mai a ni thin. Finance changtute pawh hi budget buatsaih lai hian an inrawlh ve lo ni hiala ngaih theih tur a ni thin.

Chuvangin, budget tha leh rintlak, chhenfakawm leh awmze nei kan neih theihnan Planning Board mumal taka siam te, mi thiamte rawn chunga sorkar ngaihpawimawh zawng fun kim tura buatsaih te, ruahman lawk anga sum hman te hi thil pawimawh tak a ni ngei ang.

Related Posts :



No comments:

Post a Comment