Monday, August 16, 2010

Zofate dikna chanvo hum turin Zo Inpui

¢ Vanlalremruata Tonson

German mithiamte chuan Himalaya tlang bulthut leh Arakan bawr velahte hian hnam lianpui mai, mahse, anmahni pawh hnam khat an nih la inhre lo an awm niin an hria a, research pawh an bei nia a hriat thin thu Mizoram Assembly speaker R Romawia chuan August 9, International Day of the World's Indigegnous Peoples-a Zo Inpui hawnnaah Zo Inpui Inkaihhruaina tlangzarhin a sawi a; research-ah hian eng nge an hmuhchhuah tak erawh a sawi lo.

August ni 9, 2010-ah Vanapa Hall-ah ZORO huaihawtin International Day of the World's Indigenous hman a ni a, he hunah hian khuallian- Mizoram larsap-in Zo Inpui a hawng a ni. Speaker R Romawia chu khualzahawm a ni.

Mizoram Assembly speaker-in a sawi huamchhunga cheng Zofate hi khawvel ram pathumah then darh an ni a, chu ram pathum chhungah pawh chuan thendarh leh chhawn niin, hnam hming hrang hrang vuah an ni a, mahse, khawvel politics an dai ve chinah chuan inpumkhatna thu hi an tlangaupui ber pakhat a ni thin.

Khawvel ngaihtuah chuan hnam hnufual tih tur an ni a, an tlangaupui thin chu a taka thleng zo an la awm lo reng a ni. Mahse, an vanneiha siamin khawvel ram hrang hrang inzawmkhawmna- UNO chuan a ram leilung neitute humhim an nih a, hnam an nih anga an dikna chanvo an chan theihna turin thupuan a siam ta hlauh a, chu chu UNDRIP (UN Declaration on the Rights of Indigenous Peoples) hi a ni.

Mi tam takin hnam an nihnaa an duhthusamte chu a tak ram chang tur awm lo leh beisei tur pawh lova an ngaih hnuah leh hnam lian leh changkang, chak zawk bawkte kara inzepa khawsak zai an rel hnuah UN thupuan chuan beidawng ve phal lo mi tlemte te chu beiseina pe tharin Zo Inpui din zai an rel ta a ni.

Chu Zo Inpui chu hnam awmzia pawh an hriat hma leh mawlmang taka an awm laia thendarh an lo nih tawhna thiata khawvel hnam dangte anga hnama dingchhuak tura an dikna chanvo (rights) a taka an chan ve theih nana kawng sialtu ni turin an beisei a ni.

Khawvel hnam tin hi an hun kal tawh han thlir chuan mawlmang tak vek leh hnam an nih pawh inhre lo an ni ve vek a, hun a lo kal zel a, hnam khat an nihte an inhria a, ram te a lo piang a, a zirmite chuan 'state formation' te an ti a, an ngai pawimawh hle.

Zo hnam thendarha a awm ngawt mai tur ngaingam lotu, Zo Inpui din nana sulsutu Zo Re-unification Organisation (ZORO) president R Thangmawia chuan Zofate hi British-hoin an awp hma kha chuan tu hnuaiah mah an awm lo tih Zo Inpui hawnnaah hian a sawi a; British pawhin an awp hnam lian zawkte chhungah khung ve mai lovin foreign department hnuaiah a dah kher niin a sawi. Mahse, heng a ram awpte inrelbawlnaah pawh foreign department hnuaiah a dah na a, Zofate dikna chanvo chu British-in an awp atang khan tihchhiat a ni ta a ni, a ti.

Hemi chungchang a sawifiahnaah R Thangmawia chuan Zofate luah ram hi British chuan 'Chin-Lushai Country' ti tein an sawi thin a, anni (ZORO) erawh chuan Zoram an ti. Mahse, chu chu Bangladesh, Burma leh India-ahte thendarh a ni ta a ni, a ti.

Zoram chu thendarh ni mah se British-ho an haw dawn laia ram a insingsak khan Zofate zinga political party hmasa ber chuan Zoram vawnhim a tul thu leh an duh thu an lo auchhuahpui tawh a; MNF-in indepedence puang hiala movement an neih pawh khan chu thu tho chu aupuiin Greater Mizoram tite pawhin an sawi thin a, Mizorama political party zawng zawng pawhin duhthusam leh au hlaah an lo nei tawh niin a sawi.

R Thangmawia chuan Mizoram Pradesh Congress Committee (MPCC) pawhin Zofate insuihkhawm chungchang hi campaign hlaa an neih Indian National Congress hian a lo phal tawh niin a sawi: 1972 khan Indian National Congress chuan Calcutta (Kolkata)-ah plenary session an nei a, chutah chuan J Lalsangzuala leh Hrangchhuana nen, ani (R Thangmawia), khatih laia Congress secretary pakhat chu an tel ve a, Indian National Congress president Indira Gandhi hnenah Zofate insuihkhawm chungchang an sawi a, ani chuan campaign auhlaah pawh an neih a lo remti niin a sawi a ni.

Political party dang Peoples Conference (PC) pawhin 1988 khan Zofate insuihkhawm chu aupuiin Champhaiah khawvel ram hrang hranga awm Zofate huapin khawmpui an buatsaih a, hma la zui turin ZORO chu din a ni ta a; chak zawk leh mumal zawka an kal theihna turin political party - PC atangin an inla hrang zui ta niin R Thangmawia chuan a sawi bawk.

ZORO president chuan Zoram tana beiseina thar an neih takna ber UNDRIP lo chhuah dan leh a thil tumte a sawifiah a; hemi a sawifiahnaah hian khawvel a awm zel theihna turin indigenous peoples (tualchhuak hnamte) hi humhalh an ngai tih UNO-in a hriat avanga UNDRIP hi lo chhuak a nih tak dante a sawi a ni.

Hnam lian leh changkang zawkten tualchhuak hnamte awp a, duh duha an ram neka an tihchhiatsak hian ecology a tibuai a, boruak chhia lo hip tur thing leh mau pawh an tlem telh telh a, carbondioxide a pun avangin khawvel chu kum 100 chung lek pawha inup hlum thei mai tur dinhmunah a ding a; chuvangin UNO chuan tualchhuak hnamte chu, an ram leh a leilung hausaknate humhalha an remtihna leh mamawh ang chauha lakchhuah theiha siam tul a ti ta niin Thangmawia chuan a sawi.

Zo Inpui hawngtu, Mizoram governor Lt Gen MM Lakhera chuan a thusawinaah politics-a inphuarkhawmna aiin hnam nihna leh nunzia lam atanga inphuarkhawmna chu a nghetin a rin tlak zawk tih a sawi. Zo Inpui hi a sawifiahnaah chuan- socio-culture centre and traditional institution tih a ni a, hei hi Zofate phuarkhawmtu leh an nihna vawnghimtu a nih ngei a beisei thu governor chuan a sawi.

Tualchhuak hnamte hian khawvel hmasawnna kawng an zawh rualin anmahni hnam nun leh rohlu vawnhim chungchangah harsatna an tawk tih governor chuan a sawi a, damkhawchhuak tura an lo beihnaah hian finna leh hriatna thuk tak tualchhuak hnamte hian an lo chharchhuak a, chung chuan khawvel pawh a hip hle niin a sawi. Ramhmul damdawi leh thil dang danga tualchhuak hnamte'n finna leh hriatna an lo chharchhuah tawhte chu vawnhim leh tihhmasawn tul a tih thu a sawi bawk. An hriatna leh finna inhlanchhawn leh inkhawlkhawm avang hian thil hriat theihna ril tak (natural instinct) an nei tih Governor chuan a sawi a, "Damkhawchhuah tuma an beihnaah tribal-ho hian finna tam tak an chhar. Nature nen nghet taka an inkungkaih avangin nature thuruk an hre thei a, chu chuan tunlai khawvel a hip hle a ni," a ti nghe nghe.

Hemi chungchanga a sawinaah Governor chuan tsunami rapthlak takin a nuai zinga tel Andaman-a tualchhuak hnam pakhat Onge chu an him pial a; chu chu he thliarkar (Andaman and Nicobar Islands) Governor mawhphurhna pek tel a nih lai khan a mit ngeiin a hmu nghe nghe niin a sawi. Onge hnam hian tuifinriat che vel atangin thil rapthlak tak lo thleng tur hi an lo hre lawk thei niin a sawi.

"A pawimawh hmasa chu he hriatna buhzem ngaihlut leh chumi atana indigenous people-te tana policy leh programme duan a ni," larsap chuan a ti.

Governor chuan UNDRIP chungchang a sawi bawk. Khawvel ram hrang hrangah tualchhuak hnam zawkte hi hmuhsit leh endawng (second rate citizen) an lo ni thin a, chutiangah hnamte chu zahawm pangngai taka an lo awm ve theih nan UN chuan thupuan a nei ta a nih thu a sawi a; chu thupuanah chuan a pawimawh zual leh thil dang zawng zawng innghahna – tualchhuak hnamte hian mahni ro inrela inawm turin leh chumi atana an mamawh sum leh pai pawh inngaihtuaha zawng turin dikna chanvo an nei a; thendarha awmte hian hnam thil leh politics thilah intlawhpawh thil tiho turin dikna chanvo an nei a; mahse, UNDRIP-a thu awmte hi independent leh thuneihna tawp neia awm ramte thendarhna turin tanchhanah hman theih a ni lo, tihte a awm thu a sawi.

Zo Inpui hi a tak takin hlawhtling ngei se a duh thu Governor chuan a sawi a; hemi chungchang a sawinaah hian India-in tribal-te tana dan tha tak a neih Sixth Schedule chu a hlawhchham thu leh India ram dintute tum leh lo thlir lawk ang a nih loh thu a sawi. Tribal-te tana dan tha tak duan hlawhchham ta chungchangah hian Governor chuan tumah puh leh dem tur bik an awm lo, a ti a, "Kan zavaiin kan dik lo a ni," a ti.

Zo Inpuiah hian bial hrang hrang pasarih: Zoram Lai, Zopram Khawchhak, Zoram Khawthlang, Zoram Chhim, Zoram Chhimchhak, Zoram Hmar leh Zoram Hmarchhak te atangin palai awm tura ruahman a ni a; a hawnnaah hian heng bial hrang hrang aiawhte pawhin thu an sawi a, rokhawlhna awm thut avanga kal thei ta lo Zoram Hmar pawhin Zo Inpui hawn lawmna thuchah an thawn a, chhiar chhuah a ni a, political party leh NGO hrang hrang aiawhten an sawi bawk.

Thusawitute hian Zo hnahthlak insuihkhawm a tul thu leh chumiin Zofate lung a len thu an sawi ber a; Zoram Khawchhak aiawha thusawitu pakhat Rozathang chuan mi thenkhatin – Burma rambuai avanga Mizorama tla thlate sualna leh dan bawhchhiatna chi hrang hranga an inhnamhnawih tam lutuk vanga insuihkhawma rorelna pakhat hnuaia Zofate awm pawh an phur loh phah nia sawi thin chungchang a chhanna chuan mipui lawm a hlawh hle.

"Khawchhak aiawha sual an ni lo a, anmahni suahsual vang a ni," tiin hrem mai tur nia an ngaih thu leh an tan loh thu Rozathang chuan a sawi a, insuihkhawm lehna kawng daltu ni thamah a ngaih loh thu a sawi bawk.

Political party aiawha thusawitu K Liantlinga chuan Zo Inpui lo dingah hian beiseina sang tak a neih thu leh political party tumah Zofate rorelna pakhat hnuaia an awmna tura ralbang tur bik an awm loh thu a sawi a; Mizo hnam bil political party ni ve lo Indian National Congress leh BJP te pawhin an theihna mualah chuan tan lo la ve ngei tura a ngaih thu a sawi.

MNF leh India sorkarin inremna an ziak khan Zofate ai a awh zo lo, a ti a; Mizoram pelah hian Zofate tam zawk an awm a, tunah phei chuan mihring maktaduai 7 vel an nih tawh thu Liantlinga chuan a sawi.

Zofate insuihkhawmna leh mahni ro inrel chungchangah K Liantlinga chuan MNF leh India ten inremna thuthlung an sign tuk July 1, 1986 khan MNF-a hruaitu pawimawh tak ni thin C Vanlalliana hnenah a leng a, MNF lo haw tur chungchanga a ngaihdan a zawt tih sawiin, "A, Pu Denga chuan chawlhhahdam a duh tawh a nih chu," tiin kum 40 chhunga thalaiten hma an lak ngei a rin thuin a lo chhang a ni, a ti.

Insuihkhawm chu Zofate right tumah tihbuai theih loh a ni, a ti bawk. Hemi chungchangah hian Australia library pakhata a thil hmuh sawin Liantlinga chuan bang lehlamah Australia mingo ten indepedent kum 200 tlinna hlim taka lawm lai thlalak an lo tar a, a lehlamah a tualchhuak hnam ten kum 200 awp beha an awm duh lohna an lantir lai thlalak an lo tar bawk a; thil awmzia a zawhchian chuan an right a nih ve ve thuin library thuneitute chuan an lo chhang tih a sawi a; Zofate chu sal tang mek nia a ngaih thu a sawi bawk.

MPC aiawha thusawi Dr Kenneth Chawngliana chuan Zofate insuihkhawm lehna chu Mizoram political party ding tawh zawng zawngin an duh leh tlangaupui vek a nih thu a sawi a; "Duhthlan theihna kan neih hi kan lo excercise reng reng a ni," tiin Zofate chu an awmna ramah theuh hian, "Mikhual ni hian kan inhre tlat," a ti.

MNF leh India sorkarin 1986-a inremna an siam dawn pawh khan India sorkar hian nekchepa a nawrbeh tlat avangin Zofate chu India ram chhunga awmte pawh thendarhin an la awm ta reng niin a sawi bawk.

"Mizo aspiration hi hlawhtlintir a ni ngai lo," a ti.

Mizo duhthusam hre rengin PC chuan hma an la a, ZORO te pawh a lo ding ta tih Dr Kenneth Chawngliana chuan a sawi a; Zo Re-unification Volunteer director Lalsanga Sailo leh Roenga te hian Zofate rorelna pakhat hnuaia awm duhna avangin nunna an lo chan phah niin a sawi.

Zofate insuihkhawm lehna tura hma la a, Champhaia Zo hnahthlak hnam hrang hrang, ram hrang hranga awmte intawhkhawmna an buatsaih tum khan "We are waves of one sea, leaves of one tree, flowers of one garden," an lo ti tih sawiin Kenneth chuan insuihkhawm lehna hi Zofate hian "never die policy"-a kan neih a ngai a ti a; tuna ZoRO-a hmalatu te hian thalaite ppawh chho phur se a duh thu a sawi.

Thusawitu dang Mizo Students Union (MSU) president C Lalrosanga chuan Zofate insuihkhawm leh hi an ngaih pawimawh thu sawiin hemi kawngah a thalaite zawkten upa lamte an um pha lo lutuk chu pawi a tih thu a sawi a, Mizo Zirlai Pawl (MZP) aiawha thusawitu James Thanghmingmawia pawhin Zofate insuihkhawm lehna chu an danah pawh chuang leh chumi atana hma an lo lak dan te a sawi a; insuihkhawm lehna tur chuan tu sorkar mitmei mah an ven loh tur thu a sawi.

Zo Inpui din tura hmalatu ZORO hi Peoples Conference leh Zomi National Congress te bultuma First World Zomi Convention neih bawhzuinaa lo piang a ni a; khawmpui hmasa ber chu March ni 5, 1988 khan Chawnchhim-Champhaiah neih a ni.

A tirah chuan PC party behchhanin a kal a, mahse, chak zawka hma an lak theihna tur leh Mizoram politics-a inhnamhnawih loha an kal theihna turin a hnu lamah an kal hrang hrang a; UNO-a tualchhuak hnam buaipuitute zuk dawr pawpin hetiang ho inkhawmpuiah pawh vawi 17 zu kalin Zofate dinhmun hi an lo sawi thin a ni.

UNO-in August 9, 2007-a UNDRIP a pawm hnuah hian he thupuan chhawr theih nana thil pawimawh tak socio-cultural centre and traditional institution din turin hma an la zui a, August 9, 2010-ah an hawng ta a ni.

Zo Inpui hi Zofa zawng zawng, India, Burma leh Bangladesh-a thendarhte aiawha rorelna inpui tur a ni a, a hmun tur hi ngaihtuah mek a ni. Chu rorelna hmunah chuan Hnam Inkhawmpui (National Assembly) chu rorelna sang ber a ni ang a, a hnuaiah Tlangbawih In leh Zawlbuk a awm ang. Tlangbawih In chu Rajya Sabha ang hi a ni ang a, Zawlbuk chu Lok Sabha ang a ni ang.

India, Bangladesh leh Burma hnuaiahtea thendarh tak Zofate chenna ram zawng zawng hi hmun 7-ah then a ni a, chung bial hrang hrangte chuan Zo Inpui-ah hian aiawh tirin, an aiawhte'n ro an rel dawn a ni. Bial sarihte hian an duh chuan mahni bial bik rorelna, Zo In tia vuah an nei thei bawk ang.

Tripura atangin he hun hmang tur hian BK Hrangkhawl a rawn kal vang vang a, ani hi Indigenous Nationalist Party of Tripura mi leh sa, Tripura MLA a ni. Zofate insuihkhawmna tuipuitu a ni.

He hunah hian Mizoram bakah Tripura, Manipur, Bangladesh, Burma leh India ram hmun hrang hrang atangin an kalkhawm a ni.

Minister S Hiato a tel bakah Mizoram sorkar hruaitu hlui- K Thangzuala, Lalthankunga, Hrangthanga Colney, Rualchhina, K Lianchia, Dr Kenneth Chawngliana, C Lalrinsanga, Col Lalchungnunga Sailo, H Thangkima, C Vulluaia leh MP hlui Vanlalzawma te pawh an tel. Thingtlang atanga mahni sum senga he hun hmang tura kal tang tang, pitar leh putarte pawh an awm nual. Aizawl bishop Rev Stephen Rotluanga'n hunserh hmangin inkhawm a tan a, ZORO hruaitu L Malsawma Colney-in lawmthu a sawi zawhah Rev Lalramliana'n malsawm tawngtaiin inkhawm a tin a ni.

"Kan tum ber chu kan hnam nun ze mawi leh chanvo te, kum 2007-a UNO thupuan dungzuia chawisan leh neih zui zel a ni," tiin ZORO general secretary K Hawla Sailo chuan a sawi a, "Rorelna pakhat hnuaia awm hi kan hnam dikna leh chanvo a ni tiin kan sawi thin," tiin ZORO president R Thangmawia chuan a sawi.

Inkhawm kaihruaitu Dr H Lallungmuana, Lok Sabha MP hlui chuan, "Kan inpui, Zofate kan inhnangfakna tur..." tiin a sawi a, MLA K Liantlinga chuan, "Hei hian kan ram leh hnam kal zel dan tur thui tak a hril ka ring a ni," a ti.

Read more...

Kan hmakhua

Khawvel politics thli tleh vel avang hian hnam hrang hrang an lo darh tawh. A then an darh hlen a, a then erawh an insuihkhawm leh thung. Khawchhak lam atangin thlang kan tla a, inbenbelna tur remchang zawngin kan lo vak kan lo vak tawh thin. Tichuan, a tawi zawngin, tuna kan awmna hmun theuhah hian kan inbengbel zui a, khawvel thar kan sual ta hlawm a ni. Khawvel politics vir velin state pakhat - Mizoram a hringchhuak a, keiniho hi kan lo heti ta a nih hi. Chu politics vek chuan kan unau thenkhat chu Burma ramah a dah a, a then Assam-ah, a then Manipur-ah, a then Tripura-ah, a then Bangladesh-ah a dah bawk. Chu chu khawvel politics thli tlehin min nuai dan vel dan a ni.

Chutianga kan awm lai chuan, chhan eng engemaw avangin Lusei-ho chu an lian ta a, tin, an tawng pawh a lo darhzau ta ber bawk. Tichuan, Anglo-Saxons behchhana hmanga English a lo piang ang deuh hian Lusei behchhanin he hnam hian kal a siam ta a ni mai em?

Behchhanah Lusei kan hmang hi, 'hawh u, Lusei behchhana hmangin i awm ang u,' kan tih vang a ni hral lo; thil thleng palh a ni thei a, Pathian remruat ve reng a ni thei bawk.

Hnam dang pawh hi chutianga khawvel lo hmachhawn tawh, chi leh peng hrang hrang inkuahkhawm, a lian ber emaw a remchang ber emaw behchhana hmanga hnama lo insiam ta an ni hlawm. Mihring an ni phawt a, hringei ang maia mawl lai te pawh an nei. Eizawnna hmun remchang zawnga 'gypsy' ang maia vah kual vah kual lai an nei ve tho a, tichuan, thisena inzawm na na na chu an duhzawng leh duh loh zawngte a lo inang a, chutianga inangte chu hnam khatah an lo insiam ta thin a ni. Hnama an insiamnaah chuan a chi peng hrang zinga a remchang ber an behchhan ve tho.

Tuna kan dinhmun angah hian hnam ropuite hi an lo ding ve tawh thin a, tribe hrang hrang inngeih loh lai leh ui leh kel thlun pawlh ang maia inrem loh lai te pawh an lo nei ve tawh thin. Hnam tam takin an paltlang hnu-ah chutiang hun chu kan tawng ve a, khawvel hi a awm zel a nih chuan kan hnu-ah pawh midangin chu kawng chu an rawn zawh ve zel ang. Insuihkhawm lova kan awm a nih chuan keimahni atang ngei pawh hian hnam thar a piang daih thei bawkin a rinawm.

Engpawhnise, chutiang stage-ah chuan kan awm mek a, sorkar hrang hrang hnuaiah kan darh mek bawk. Chutianga kan awm lai chuan Zo Inpui a lo piang ta a, hei hi thenkhat chuan Zofate isuihkhawmna hmanraw pawimawh a nih an ring. A ni ta lo a nih pawhin Zofate insuihkhawm tumna, tlawh ta si a nih dawn tho avangin Zofate history-ah a pawimawh thovin a rinawm.

Chu Zo Inpui chu Zofate aiawha rorelna hmun tur a ni a, Zofa zawng zawng huapzova rorelna hmun hi a la awm ngai lo niin a lang, Zo Inpui chauh lo chu. A hlawhtlin leh hlawhtlin loh erawh a fatute leh mipuite kutah a innghat hle ang.

Read more...

MEDIA!

¢ HC Vanlalruata

Tunhma chuan ti ve khanglang i la, chanchinbu lama kan luh tan tirh ve lai chuan thuthar lakna hi a tam lo hle a. Television a la awm lova, internet phei chu a awm ang tih kan mang pha lo. Transistor radio nen kan inchhawp a, All India Radio-a thuthar puan kan la ber a, ramdang chanchin kan lakna pawh BBC leh VOA (Voice of America) radio atanga kan ngaihthlak kha a ni. Tape recorder-ah kan lo record a, chu chu kan ngaithla a mi hming leh ram hmingte pawh kha tihsual a tam ta ve ang. Rambuai kan nih avangin sorkar thikthu a chhia a, engemaw hlekah Magistrate koh kan tawng zing khawp bawk.

Kum 1998 hma kha chuan computer hmang kan la awmlo hrim hrim a ni awm e, a hmang pawhin stencil-a chhu-in cyclostyle-ah an her leh thin a, keini phei chuan 1998 thleng khan typewriter leh cyclostyle kan la hmang a ni. A hma chuan khawl ha rema printing press buk tluk tluk theiha chhut kha a changkang ber a ni mai a, milem kan chhut kai duh chuan thlalak kha ‘block’ an tih maiah hian kan siam tir a chhah bel bul rit fu te hi a ni a; a chhut chhuah erawh chu a fiah lem lo. Computer awm hlima thlalak kan ‘scanned’ a stencil paper-a kan chhut kai tir kan her chhuah ve te pawh kha fiah lemlo tak chu a ni.

Tunah hian thil a lo danglamin a changkang ta thut a. Thlalakte pawh a thar ber ber internet kaltlanga la-in colour thlapin fiah em emin kan chhu thei tawh a. Chanchinbu ‘layout’ pawh a fiah tawhin kan chanchinbute pawh a hmel lan dan chu a mawi ta ngawt mai. Chumi piahah chuan Television-in min run a, local channel-ah chanchinthar ngaihnawm mai nilo hmuhnawm kan en thei tawh a. Kan changkan’ dan hi 1998 leh a hmalama thi ta te kha lo tho lehin rawn en sela chuan mak tiin an thi nawn leh hial awm mang e.

Chutianga printing technology lama kan changkan’ thut hnu-ah leh electronic media lamah phei chuan rin phak bak leh zuala hma kan sawn hnu hian changkan’ lohna riau kan la neiin ka hre fo thin. Chu chu hmasawnna kal chak lutuk kan hak vang a ni thei a, chanchinthar lakhawmtu leh thehdarhtute kan la ‘professional’ tawkloh vang a ni thei a. Chutih rualin a chhiartu leh entu mipui phak tawk leh a nih vang a ni thei bawk.

Ka ngaimawh em em thin chu pawikhawihna engemaw a awm a. Media lama thawkte’n kan han la vung a, a ngaihnawm thei ang ber turin kan han bawl phuan (sensationalise) a. Police emaw khawtlangin emaw a titu nia an puha an man chungchangah tu tute emaw kan han interview-a a entu mipui tana a hmuhnawm em em rualin Police lamin amah an puhna thu (charge sheet) an theh luh hma leh Court-in a chungthu an ngaihtuah hma hauhvin media lam hian thiam loh kan chantir (convict) der mai thin hi ni hian ka hre fo thin.

Kan changkang tawh e kan tih rualin kan thu chhuah dan leh puan dan phungah erawh chuan kan changkang lo leh zauh thin a. Police-in thiltisualtu-a an puhte hi dan tawngkamah chuan ‘accused’ emaw ‘suspect’ emaw an ti thin a. Media changkangah pawh tualthattu-a puh chu ‘alleged murderer’ emaw an ti thin, chu pawh chu tualthattu-a puh tihna mai tho a ni. Keini erawh chuan ‘rukru an man’ ‘Thangi thattu an man’ ‘Sumo suamtu an man’ kan ti tawp tawp mai a. Dan mitah chuan hei hi thil dik hauhlo a ni. Court-in thiltisuala puh a nihnaah khan thiam loh a chantir hnu-ah chauh hetiang tawngkam hi chu kan hmang thei ang. Chutilo chu engamah hma-in thiamloh kan lo chan tir ve ngawt tihna a ni a, mipui lah chuan kan lo lem duak duak mai bawk si. A hnu-ah court-in a tisuallo tih hmuchhuakin emaw a chhuitu lam pawhin a titu dik tak zawk nia an hriat midang man lehin chhuah ta pawh nise mi thinhrik, misual anga en zui turin kan chhuah ta thin tih hi hriat a tul ta khawp mai.

Media chauh pawh kan nilo, khawtlang pawh hian kan thiam chuang lo. Dan-ah chuan hmeichhe pawngsual tawk emaw khuaikhem tawk emaw te hi an hming tarlan loh tur mai ni lovin a tuartu kha miin an hriat theihna tur hawi zawnga puan zar a phallo reng reng a. Kum tlinglo ngat phei chu a phallovin ‘Juvenile Justice Act’ chuan thikthu chhe takin khawtlang thinhrik leh mite hriat zui an nih lohna turin an chanvo hi khauh takin a humhalh a ni. Chutiang chu a nih laiin media lamin an chenna veng leh khua pawh an tarlang lo chungin khawtlangin kawng zawh tak maite, dawr khartirte kan ching a. Bui chhe laihlohva inpuangin kha naupang vanduaina tawk kha midang hriat loh theih lohvin kan pholang ta thin. Hei hi kan sim a ngai a. Dan hmang ngeia thiltisualtu hrem kan duh chuan a bawhzui dan dik a awm a. A chhuitute hnena thil awm dan diktak hriate’n an hrilh a, a chungthu ngaihtuahnaah pawh taima taka court-a an kal kha a dik a. Haw haw-a thil kan tih apiangin a hrelo lo turin kha naupang khawngaihthlak kha an hre ta thin tih hi i hre reng teh ang u.

Read more...

Thil tuma chiang

Khualzin pakhat hian kawng pengthuam a lo thleng a, khawi kawng ber nge zawh tur hre loin a inkhapthlu reng a.

Chutihlai chuan chulai hnaia cheng putar pakhat hi a lo kal a. Chu putar hnenah chuan, "Hei hi eng kawng nge?" tiin a zawt a. Chu putar chuan thil danga chhang loin, "Khawiah nge kal i tum a?" tiin a zawt let a. Khualzin pa chuan, "Kal tumna ber pawh ka nei lo, remchang ber ka pan mai ang chu ka ti," tiin a chhang a. Chu veleh putar chuan, "Chuti a nih chuan khawi kawng pawh kha zawh rawh, i tan chuan a inang tlang vek tho ang," a tih san ta daih a.

Tuifinriat a lawngleng kartu nei lo a lang pawh hi thli leh tuifawnin a lenna lam apiang a pan a, a then vel mai mai a, a tawpah lung khawkrawkah a insawhkeh a, a pil nge nge thin. Tum mumal nei lo chuan khawi kawng pawh an zawh thei a, an tan a lem chuang lo. Nih tum leh kal tumna pawh nei chuang lo a phur ve hluai pawh hi ramkang ang deuh a nia, rei lo teah tawp phurna a lo reh a, rilru a zuai leh mai thin.
- Lalthlamuana Ralte

Read more...

Piangliana kha eng tia thi nge?

Rev Chanchinmawia thih hnu-ah Bungthuam naupang Zarzokima thihna chu Zoramin a buaipui a, chumi hnuah Piangliana thihna chungchangin mipui beng a verh leh hle.

Lalpiangliana thihna chungchang hi Mizoram sorkar chuan police enquiry leh magisterial enquiry tiin a chhui a, police enquiry lam hi a hmawr an bawk lek lek tawh nia thu dawn a ni.

"Mi 130 chuang kawm an ni a, jail tangte leh a hnathawk te, police te, mi hrang hrang kawm an ni a, chu'ng chu hrual mum a la ni lo," tiin police officer pakhat chuan Zozam Weekly a hrilh.

"Mi hrang hrang kawm an ni a, an thu leh hla inkawkalh a awm nual a, chung chu chik lehzuala en te a ngai a," a ti bawk.

June ni 20-ah Piangliana hi police te'n hruaichhuakin an sawisa ni awma sawi chu, a chhuitute hian thu belhchian dawl lovah an ngai niin thudawn chuan a sawi.

June ni 19-ah jail-ah a lut a, a tukah jail atangin police te'n an hruaichhuak thei lo ang tih chu a chhuitute ngaihdan a ni, thudawn chuan a ti.

Police te chhui dan chuan Piangliana kha June ni 19 tlai dar 4:20-ah Central Jail-ah a lut a, a awmna ward-ah dahluh a ni. Midang 13 nen jail hi an lut rual a, lock up-a a awmpui pawh an zingah chuan a tel.

Jail tang turte hi an hriselna leh an dinhmun hrang hrang endik zel a ni a, chuta an endiknaa Piangliana dinhmun an ziah dan chu a chhuitu police-te bih ngun lai pakhat a nih thu dawn a ni.

"Jail tang tur reng reng hi uluk taka endik thin an ni a, dam lo leh bawrhsawm deuhte chu thawnlet leh an ni thin," police officer pakhat chuan a ti a, "Aizawl-a police station leh outpost hrang hrangte pawh hemi chungchangah hian biak an ni a, jail tang tur, thawnlet leh hi an awm nual. Thawnlet an nih hian court-a let tur an ni a, mahse, zan dar 7/8 lam te a lo nih thin avangin 'in good faith-in police kutah dah an ni mai thin," police officer pakhat chuan a ti.

A chhuitu police-te hian Piangliana jail-a a luh tirha a dinhmun inziakah 'inziah belh' a awm tiin thu a titlu nia thudawn a ni.

"Pu Piangliana dinhmun hi 'fair' tih leh 'mild' tiin a inziak a, chumi hnu-ah chuan a hmai leh taksaa hliam a nei a, a ke a na bawk ni awmin a inziak leh a, pen tui rawng a dang ta daih a," tiin police te chhuina chungchang thu dawn a ni.

"A chal tlem a kak tih a inziak a, 'a tha, a na lo' tiin an ziak a, full stop hmanga tihtawp a ni. Chumi dawtah chuan pen dang ni ngeia langin a nat thu leh hliam a neih thu te a inziak leh," thudawn chuan a ti bawk.

"Jail a luh hmaa hliam nei leh na sa anga lantir tumna a ni thei a, tin, nachhawkna an lo chawh thu te a inziah belh bawk a," tiin police te chuan an report niin thudawn chuan a sawi. Chung chu pen tui rawng a inmil tak loh avangin a rinhlelhawm ta niin a sawi.

"Hliam tuar na tak ni se jail-ah an lo lalut lo ang tih a rin theih a, 'a na lo' tiin an endiknaah pawh an ziak a, mahse, a thih hnu-ah a inziah belh ta niin a lang," police te chuan an ti.

Police report-a (la zawhfel loh) a lan dan chuan, Piangliana leh midang 13-te jail-a an luh lai hian jail hotute pawh an awm ve a, endik an nih lai pawhin an awm ve nia tarlan a ni.

A chhuitu police-te hian Piangliana te lo endiktute hi kawmin thu an zawt leh a, anni hian an ziahbelh tih an sawi niin report-ah chuan tarlan a ni.

"A endiktute hi kawm an ni a, a thih hnu-ah an ziah belh tih an sawi a, amaherawhchu, police hmaa an sawi chu court-ah thu tling a ni lo thei a, mahse, judicial statement-ah pawh an ziah belh ngei tih a lang tlat," police officer pakhat chuan a ti.

Piangliana hi a nat avangin damdawi inah kalpui a ni a, chuta an 'refer'-naah pawh chuan jail a luh hmaa hliam/na sa nia ziah a ni. Mahse, police report chuan chu chu a kalh ta a, police lam chuan a luh tirha an endiknaah pawh 'a tha' tiin an ziak tih chu an hmuh dan a ni ta a ni.

A luh zan, jail-a a riah zan khatnaah Piangliana hi a buai avangin a tanpuite'n an buaipui niin report chuan a sawi.

A tanpuite hnen atanga a chhuitute'n thu an dawn danin "a rilru leh ngaihtuahna a buai vangin zankhuain an veng a ni ber," a, chutiang chuan report-ah tarlan a ni, thudawn chuan a ti.

A chhuitu police te'n jail chhunga a dinhmun an sawi dan chuan, a tanpuite'n a luh tirhah pawh Piangliana hian chaw a ei tha hle a, a chaw ei pawh a tui niin an sawi a, mahse, a thih khan a ha hmai a nghing nasa hle tih hmuh a ni, thudawn chuan a ti a, chutiang chu report-a police te'n an ziah dan a nih thu thudawn chuan a sawi.

"Report hi peihfel a ni tep tawh a, amaherawhchu, chhuina pakhat a ni ve mai a," tiin police officer pakhat chuan a sawi a, tuna an thlen chinah thil inkawkalh tak tak a awm nual niin a sawi bawk.

Thudawn dang pakhat chuan, "Police report-ah hian Piangliana hian police kut a tuar lo an ti lo a, mahse, chutianga na em em a ni lo an ti," tiin a sawi.

"Police kut a tuar lo an ti lo a, mahse, hliam na ni se jail-ah dahluh a ni lo ang. A na lo tih chu jail a luh dawna an endiknaah a lang reng alawm," police officer pakhat chuan a ti.

Hetiang hi tuna police te chhuinaa a lan dan a ni a, a hmawr an la bawk loh avangin an thu a dang leh thei a, tin, a chhuitu dangte nen an thu a inang lo thei bawk.

June 15, 2010 zana a nupui pa (puzawn) thihna chu ama tih nia sawiin Lalpiangliana (46) s/o Hrangdawla (L), Tanhril hi police te hnenah a inpe a, August ni 23 zing dar 3:45-ah damdawi inah a thi a ni. He thil thleng vang hian police 4 suspend nghal an ni.

Lalpiangliana hi a puzawn MB Rai nen June 15 zan khan zu an in dun a, inhnial thinrimin MB Rai hian chemte a chuh a, Pianga nupui Sunita chuan lo chhuhsakin hemi hnu hian tuboh a chuh leh a, Pianga hian stool-in a chalah a vua a, chhuata a tlu chu a thi zui ta a ni, tih chu Lalpiangliana leh a nupui Sunita te'n police te hnena an sawi dan a ni.

A thih hnu hian Lalpiangliana chuan MB Rai in bul septic tank khur hluiah a ruang hi a dah a, chumi hnuah a kawmthlanga balhla khur tura an laihah a phum ta niin a sawi. A phum hnu, June 17 khan central jail-a duty te hnenah inpein a thil tih hi a puang a, hemi hnu hian amah hi police ten lain MB Rai ruang an phawrh hnu June 18 zing dar 1:30 vel khan Vaivakawn Police Station-ah Pianga hi an dahlut ta niin police te chuan an sawi.

June 19 tlaiah Central Jail-ah dahluh a ni a, Pianga hi a nau, central jail-a jail warder Pakunga chuan jail-ah hian a lo dawngsawng nghe nghe.

Pakunga chuan jail-a a u an dahluh hian a mit ko, chal, kephah leh a kuta hliam tuar hi a lo hmu nghal a, ward-a a luh hma hian a ek a chhuah thu a sawi a, inthiar tura a hruai pawhin amahin a thu tha hlei thei lo niin a sawi.

A awm dan hi a diklo nia a hmuh avangin a taksa a enfiah sak a, a hnungzang leh a malpui thlengin duk a hmu niin a sawi bawk.

June 20 (Pathianni) zinga a tanna hmuna a tlawhin a lu nat thu a lo sawi a, hetah hian a lu kak hi a hmuhsak chauh nia sawiin, a tuk Thawhtanni-ah a tanpui ten a u chu a chauh thu leh damdawi ina kalpui mai a that thu an lo hrilh a, Jail hotute remtihnain June 21 zing dar 9-10 inkar velah damdawi in hi an panpui ta niin a sawi bawk.

A hnua a u-in a hrilh dan sawiin Pakunga chuan, Vaivakawn P/S atang hian motor pakhatin police 4 leh civil mi 3-in an hruaichhuak a, Zonuam-a PWD site office-ah kut an thlak niin a sawi, a ti.

Lalpiangliana hi a lu/chhipah inches khat vel kak a awm a, a mit dinglam koah hliam a tuar a, a mit dinglam hi a duk vek a ni. A hnungzang, a mawng leh malpui a duk a, a kut hmawr (veilam) a pilh a, a ke dinglam hmawr chu pilhin a vung nasa hle a. A serh a vung bawk a ni.

Read more...

Mizoram phurrit thar

August ni 2 chhunah Federation of Mizoram Government Employees & Workers (FMGE&W) Office Bearer-te chuan chief minister Lal Thanhawla an hmu a, Sixth Pay hman thuai a nih theih nan te, Anomaly nei zawng zawngte chingfel tura hma lakpui tur te leh effective date atana 1.1.2009 hmantir turin an ngen a nih kha.

Chief minister chuan hotute be rawna a theih anga lo bawhzuisak a lo tiam a, FMGE&W hotute hian CM Relief Fund-ah Rs.1,00,000 an hlan nghal.

A tuk August 3-ah cabinet meeting-in Mizoram sorkar hnathawkte'n 6th Pay Commission rawtna anga hlawh an lak thei an remti nghal.

August ni 4-ah chief secretary Vanhela Pachuau chuan a office-ah press conference kovin cabinet meeting-in sorkar hnathawkte hlawh bi thar a pawm chungchang leh cabinet thurel thenkhat a sawifiah.

"FMGE&W-in a lo nawr fo tawh hlawh bi thar chu January ni 1, 2009 atanga hman tan a ni dawn a, sorkar hnathawk association thenkhat, he hlawh bi thara la dam kim lo awm bawkin lang mah se, a tam ber duh dan hi Cabinet chuan hman turin a pawm ta a ni," chief secretary chuan a ti.

"Mizoram (Revision of Pay) Rules 2010 (6th Pay) chu 1.1.2006 atangin sorkar hnathawkte'n Notional-in an hmang tan ang a, 1.1.2009 atangin an hlawh thar angin an hmu ang. Group A, B leh C te chu GPF-ah an arrear dah sak an ni ang a, Group D chuan 1.1.2009 atangin a sum faiin an dawng thung ang a, 1.8.2010 atangin sawrkar hnathawk zawng zawngten he hlawh thar hi sum faiin an dawng tan ang," a ti bawk.

College teacher-te pawh sorkar hnathawk dang ang bawkin an hlawh lak hun tur bithliah sak an ni a, UGC pay sang tak an hlawh dawn avangin, Associate Professor te pawhin IAS super time scale hlawh aia sang mah an la dawn tih chief secretary chuan a sawi a, hei hi mithiamte hip nan leh tha taka zirtirna hna an thawh theih nan UGC hian a duan chhuah a nih thu a sawi bawk.

1.1.2006 - 1.3.2010 thlenga College Teachers hlawh tur chu UGC-in 80 % a tum ang a, a bak 20% chu State sawrkarin a tum dawn niin CS chuan a sawi a ni.

College Teacher-te pension kum atan kum 62 chin tih chu UGC rawtna angin Mizoram sorkar chuan a pawm a, sorkar hnathawk dangte erawh chu tuna hman lai kum 60 ah a ni zel ang tih Chief Secretary chuan a sawi bawk.

Vanlalnghaka, Additional Secretary (Finance), chief secretary tawiawmtu chuan sorkar hnathawk hlawh pung tur atan hian inrin lawk niin nikum budget atang khan sum hmantur hi dah lawk a ni, a ti.

Thuthar lakhawmtute zawhna chhangin chief secretary chuan hlawh siamthat ngai la awm thei a nih thu sawiin hengte hi tuna buaipui a nih leh chuan a rei lutuk dawn a, sorkar hnathawkten an lo nghahhlelh tawh bawk avangin Cabinet Meeting chuan Cabinet Sub-committee-in an report chu pawm rih phawt tha a ti a, siamthat tul awmte chu en chhoh zel a ni ang, a ti.

March ni 19-ah khan finance changtu, chief minister Lal Thanhawla'n house-ah budget a pharh a, hlawh atana sum sen tamna tur chungchang tarlangin 2010-11-ah salary expenditure sanna chu 10% vela sang chho tura chhut a nih thu a sawi a nih kha.

Non-Plan hnuaia salary expenditure chu Rs 1136.89 crore leh Plan hnuaiah Rs 227.94 crore ni tura ngaih niin, a belhkhawma salary atana sum hman tur chu Rs 1364.83 crore lai a ni.

Pension chungchang pawh sawiin, 2008-09-a pension atana sum hman chu Rs 126.05 croe a nih thu leh 2009-10-ah Rs 163.11 lai niin, 2010-11-ah phei chuan Sixth Pay revision avangin Rs 205.40 crore a kai lawih tur thu a sawi. Chief Minister chuan pension chungchanga kalphung fel zawk a awm theihnan New Defined Contributory Pension Scheme siam tum a nih thu a sawi bawk.

Tunah hian 1.1.2009 atanga July 2010 thlenga hlawh bi thar anga sorkar hnathawkte hlawha sorkarin sum a sen belh tur chu cheng vaibelchhe 230.8 a ni tih chu sorkar hruaitute thuchhuak a ni.

"Sixth pay revision vangin sum hmanna tur sang tur chu kawng tin rengah sum hmanna lama kan fimkhur a ngai dawn a, sum hmanna tam takah kan tih tlem a ngai dawn a ni," tiin chief minister chuan budget speech-ah a sawi a nih kha.

Lal Thanhawla chuan service sector chuan Gross State Doemestic Product-ah hmun chungnung ber an la chan thu a tarlang a, Service sector-in 66% an thawh a, Industrial Sector chuan 19.5% thawhin, Agriculture chuan 14.5 % an thawh tih a sawi.

Service sector-a mite hi Mizoramah chuan sorkar hnathawk leh bank-a thawkte an ni ber. Chu'ng mite chuan Mizoram mipui pawisa lakluh zawng zawnga 66% zet an chang a, mi tlemtein sum an lalut hnem hle tihna a ni. Mi tlemtein tam deuh an chang a, mi tam takin tlemte an insem ve tihna a nih chu.

"Kan population-ah kuthnathawktute an tam ber a, kuthnathawktute'n hma an sawn loh chuan kan ramin hma a sawn dawn lo. Ram hmasawnna kan duh a nih chuan kuthnathawktute dinhmun chawisan kan tum tur a ni," Dr James LT Thanga chuan a ti.

Dr James LT Thanga hi economist a ni a, 'A Study of Social Consumption Behaviour in Mizoram' tih thupui hmangin research a lo ti tawh a ni.

Thingtlangmi, loneih leh kuthnathawha eizawngte dinhmun a lo zirchian tawhnaah thingtlang mite 'standard of living' chu sorkar hnathawkte 'standard of living' aiin a let nga vel laiin a hniam tih a hmu a ni.

"Loneitute leh kuthnathawktute, miretheite tan pawh scheme te, project te kan nei ve thin a, mahse, sum za zela 60 chu a thlenna tur a thlen hmain sorkar hnathawkteah a kalral," tiin Dr James LT Thanga chuan a sawi.

"Sorkar hnathawkte chauh an ni lo a, politician, ram hruaitute'n an tidik lo, chung lam atangin ruahmanna an siam a, a grassroot an hre si lo. Eng ruahmanna pawh siam se politician-te hian 'planning for the people' an hria a, 'planning with the people' erawh an hre lo. Planning hi mipuite nena kal tur, a kalpuinaah pawh mipuite an tel ve tur a ni a, a target group - mipuite an tel ve chuan hlemhletna pawh a veng dawn a ni," a ti bawk.

"Kan economy drive-tu hi government expenditure a ni a, kan budget zawng zawng deuhthaw hi sorkar hnathawk hlawh leh an inenkawlna atan a kal a, thingtlangah pawh khawpuiah pawh sorkar hnathawkin sum an lalut tam. SOrkar hnathawk chu mi tlemte an ni a, a tam zawk- sorkar hnathawk ve lote chu an rethei a, chuti a nih chuan Mizoramah mipui an bet hle tihna a ni," a ti.

"Mi tam zawk fe- kuthnathawktute thawhchhuah chu Mizoram mipui sum thawhchhuahah pawh a tlem hle a, chu a hrisel lo khawp mai," tia sawiin, "Economic growth-ah chuan mi zawng zawng an leng tur a ni a, chutah chuan kan hlawhchham chiang hle a ni. Mi tlemte chauhvin hma an sawn a, mi tam zawk erawh an bet reng tihna a ni," a ti bawk.

"Mizoram dinhmun chu- sorkar a lian deuh deuh a, sorkar hnathawk an thang a, rethei an rethei deuh deuh," tiin Mizoram dinhmun a sawi. Chuti chung chuan sorkar hnathawk hlawh a pung ta a, "Sum sen belh tur tam tham tak hi eng tin nge ni ang tih bakah, tuna kan sen aia tam sorkar hnathawk hlawhah kan seng leh dawn a nih chuan, a sum chu lo awm pawh ni se, Mizoram hmabak a va eng awm lo ve," tih chu mi thenkhat ngaihdan a ni.

March ni 4, 2008-ah khan Federation of Mizoram Government Employees & Workers (FMGEW) chuan tiang hian thuchhuah an siam a:

"State naupang te kan nih bawk avangin infrastructure development lamah pawh kan la hnufum em em a. Industry lian leh corporation innghahna tham kan la nei lova. Chuvangin sorkar hnathawh hi kan innghahna lian ber a ni lo thei lova, Mizoram chhunga pawisa leng vel pawh sorkar hnathawkte hlawh atanga chhuak deuh vek a ni," tiin. Mizoram budget hi chang hmasa se, an hnen atanga chhuak chu sorkar hnathawk ni ve lo, mi tam zawk vein lo insem ve se an duh tihna a ni thei ang.

Read more...

Pawngsual, pawngsual nawn Pawngsualtute chu tute nge?

Social Welfare department leh Human Rights & Law Network (HR&LN) tangdun te'n Mizoram-a pawngsual leh a kaihhnawih chungchang an zirnaah chuan khuaikhem tawk naupangte hian an tawk nawn nasa hle tih hriatchhuah a ni.

Pawngsual hnu naupang 61-te chanchin an zirbing a, 61 an nih laiin anmahni khawihtu chu 55 an ni a, mi pakhatin naupang pakhat aia tam khawih a awm vang a ni. Naupang 61 zingah vawi khat aia tam khawih tawk mi 53 (86.88%) an awm!

Khawih nawn tawk lote hi chu anmahni khawihtu te hi midang, an hmelhriat sa lem loh an nih vang emaw, hriatchhuah nghal a nih vang emaw a ni.

"Naupang khawihtute zingah hmelhriat loh tawp aiin hmelhriat hnaivai tak (chhungkhat hnaite tiamin) an tam zawk," tiin researcher Rohmingmawii, Pachhunga University College zirtirtu chuan a sawi a, "Hmelhriat hnaivai takte (entirnan pa, pahrawn etc) khawih hian khawih nawn an tuar duh bik," a ti bawk.

Naupang 61 zinga 16-te chauh an chhungte hnen atanga lahrangin enkawl an ni a, midang zawngte hi chuan enkawl zuina hran, counseling emaw an dawn lem lo tih an hmuchhuak.

Mak ang reng deuh mai chu- pawngsualtua puh zingah chhungkaw pangngaia mi an tam zawk hi a ni.

"Pawngsualtua puhte hi chhungkaw kehchhia (broken family) atanga lo chhuak an tam lem lo. An zinga mi 31-te hi nu leh pa kara seilian an ni a, nu leh pa kar lova piang 1 a awm. Amaherawhchu, puitlin hmaa nu leh pa thihsan, midangi an enkawl seilen mi 10 an awm a, nu leh pa inthen mi 11 an awm bawk. A dang 14-te hi hriat loh an ni," tiin an chhinchhiah a, hei hi Mizorama pawngsualtua puh zawng zawng ni lovin, an kawm theih chinte dinhmun a ni.

"An zingah nupui nei tawh mi 45 an awm a, 14-in an then leh tawh a, fa nei tawh 29 an awm," an ti.

CID (Crime Branch) te'n an chhinchhiah dan chuan, 2003-2009 chhungin mi 284-in pawngsualtua puh vangin case an nei a, an zingah kum 19-25 mi an tam ber, 61 an awm. Kum 26-35 miin an dawt a, 47 an awm. Kum 12-18 mi pawh an thahnem ang reng, 35 an awm. Kum 36-45 mi pawh an awm nual a, 27 an ni. Kum 46-55 miin an dawt a, 16 an awm. Kum 56 chung lam pawh 13 zet an awm.

Zirchiangtuten CID (Crime Branch), District police, Child Welfare Committee leh pawngsualtu-a puhte hnen atanga a hrang theuha thu an laknaa a lan danin naupang pawngsual tawk zingah kum 6-12 inkar an tam ber theuh a, kum 13-16 inkarin dawtin kum 0-5 in a dawt leh a, record danah kum zat hriat loh tlem an awm bawk. Zirchiangtute chuan kum 6-12 inkara mi te hian mipat hmeichhiatna chungchangah zirtirna an dawng tlem a, thlem theih, vau zam theih an nih an la nih bawk avangin an tuar nasa bik nia a lan thu sawiin, he age group-ah hian an kum phu loa taksa lian an tam tih an sawi.

Kum tling lo pawngsualtu zingah a tam ber chu an chhungkhat hnai emaw, chhungkaw thian hnai leh thenawm khawveng hnai tak emaw, an zirtirtute emaw an ni tih a zirtute chuan an sawi. Hmelhriat lohin an khuaikhem chu a tlem zawk niin an sawi.

Read more...

Hmun khawhar

Biak in hnung, a piah lawkah chuan bung lianpui a awm a, chu bung hnuaiah chuan thlan lung, chul rap mai hi a awm a.


Chu thlan chuan kil thum a nei a, kil tinah chuan amah uina leh ngaihsanna thu a awm. Mahse, chung kil thuma thu inziakte chu a chhiar hleih theih tawh loh; a khawk niau nuau a, a rang deuh nuau bawk.

A kil hnihah chuan he thlan lung phun thatu Hrangbana College NSS leh Tachhip YMA te thuziak a awm a, kil khat dangah chuan a nu le pa ziak a awm.

Ziakmi Kaphleia thlan lung hi 1994-a phun a ni a, mahse, a la rei loh ngaihtuahin a hnum lo. A nu leh pain phun mah se ziakmi ropui a ni tih hretu Hrangbana College NSS leh Tachhip YMA te'n 1994-ah an phun tha a, a nu leh pa phuna thu inziak chu a kil khatah an ziak chhawng a ni. Chutah chuan tiang hian a inziak:
"Kan fapa kan thlamuanna ber
Kaphleia chuan 1938-ah IA a zova,
Natna hrehawm tak kum 4 a tuar hnuah he hmunah hian a muhil ta

A pa Chalchhingvunga
A nu Chuaizovi," tiin.

Kaphleia (1910-1940) hi ngawr natna vangin naupang tein a thi a, mahse, khawvelah dam rei lo mah se Mizo literature-ah a hmahruaitute zinga chhiar tlak khawpin sulhnu a nei hman. A kutchhuak- "Chhingpuii" chu Mizo novel hmasa ber pathumna nia hriat a ni a, a essay- 'Thlirtu' chu Mizo essay hmasate zinga mi nia hriat a ni. A kutchhuak dangte pawhin literature lama tuite hlut a hlawh hle hlawm.

Intermediates of Arts a zir laiin ngawr natna vangin a thi a, Durtlang damdawi inah ziakmi ve bawk Biakliana ten awmin, 'Intethawveng' saksak an ni a, 'Intethawveng'-a an awm lai chanchin chu Mizo literature chanchinah chanchin ngaihnawm tak a ni.

Durtlang damdawi in atanga a chhuah hnu-ah an khua- Tachhip-ah a inenkawl zui a, ngawr natna veite hi chung lai chuan midang nen chengho lovin hmun dangah an dah thin a, Tachhip-ah pawh hian Kaphleia chu Intethawveng-ah an khawsa leh a ni. Chu hmuna a awm lai, 1939-ah "Chhingpuii" a ziak zo a, 'Thlirtu' hi 1938-ah a ziak zo.

A natna tuar lovin November ni 13, 1940-ah a thi a, a thlan bulah a pain a fapa hriatreng nan bung a phun a, 'Kaphleia Bung' tia hriat a ni zui ta a ni.

"Keimah leh keimah ka rilru-a, 'Khawvel hi eng nge ka hnutchhiah ang? Ka ram hi eng nge ka hnutchhiah ang? Hnahthel ro angin ka tla bo mai dawn em ni?' tia ka inzawh hian chhan har ka ti a, ka lungngai thin a ni," titu Kaphleia hian a ram hi thil ropui hnutchhiah mah se hriat zui a hlawh lutuk lo a ni mai thei, Tachhip-a a thlan pawh mi-ropui thlan cheia chei a ni lo a, lehkhathiamte paw'n an tlawh vak lo nia sawi a ni.

"Zofate zinga ngaihsanawm ber pakhat Kaphleia, thangtharte'n an hriatrenga, a thlan hi an tlawh fo theih nan kan din thar leh a ni," tiin a din thartute'n ziak mah se thangtharte'n he mi-ropui thlan hi an tlawh vak lo a ni ang, "Chutiangin miin Kaphleia thlan an tlawh vak pawh ka hre lo a, Aizawl lama kan thiante pawh hian an hre vak lovin ka hria," tiin Tachhip tlangval pakhat, Aizawl-a lehkhazir chuan a sawi.

"Mizote hian literature lam hi tuiin kan inhre na a, kan la pawh tawk lo khawp mai a, kan writer-te pawh kan ngaisang tak tak lo. Kaphleia thlan pawh hi a hranpaa tlawh tham a ni a, mahse, chutiangin kan ngaihtuah lem lo," tiin Pachhunga University College-a Mizo literature zirtirtu Paul Lalremruata chuan a sawi a, Kaphleia Memorial Trust din an tum thu leh Kaphleia sulhnute lakkhawma chei an tum thu a sawi bawk.

"Kaphleia hi kan mi-ropui, kan hnam rohlu a ni a, mahse, a ropuina hi kan hre pha lo nge sum leh pai leh nawmsaknate kan ngaihlu zawk, (Kaphleia) kan hre zui lo khawp mai a, hriat zui a hlawh lo khawp mai. Kaphleia chauh pawh a ni lo, kan writer-te hi kan chawimawi tawk lo a, kan writer hmasate hian hriat zui an hlawh lo khawp mai. Mi hnam chu ni se an thlante hi thangtharte'n an tlawh an tlawh ang," tiin Pachhunga University College-a Mizo literature zirtirtu Zoramdinthar pawhin a sawi.

Read more...

Mizo i ni em?

¢ Lalchhantluanga (Chhantea)

Mizo thuziakmi lar tak L. Keivom chuan heti hian a ti, "Vawi khat chu Rangoon biak in pakhata ka inkhawm tumin ofisar bang pakhat hian an kohhran member vaiho hnenah 'Amah hi L. Keivom, Indian Embasy-a a lian ber dawttu, kan Lusei pui a ni' tiin mi introduced a. Kei pek chuan, dawt sawi duh hek lo i, hawihhawm lo zet mai hian 'kei chu Mizo ka ni a, ani hi chu Lusei a ni' ka lo ti var a, a tu hi nge hrilh hai ta zawk pawh ka hre hre lo," tiin. Ani, L. Keivom ang hian Zofate hi Mizo-naah hian chiang ta theuh ila chuan, insuihkhawm lehna thuthlung buaipuia phet sek hi a ngai hauh lo tur.

British-hoin Zofate chenna ram an rawn awp hlim khan he rama lal tam ber chu Lusei lal an ni a, chuvangin Zofate chenna ram pawh Lushai Hills an rawn ti ngawt mai a ni. Zofate chungah anmahni British-ho tan rorel a awlsam nan 'Divide and Rule' policy bawk an chelek a. Zofate chenna ram chu hmun hrang hrangah thendarhin mi hrang angin an awp a. Chumi Divide and Rule nghawng zel chu Zofate hian tuarin tun hnu-a Mizoram a lo pian hnu pawhin Zofate chenna ram zau zawk Myanmar rama Chin Hills te, Manipur rama Zofate chenna ram te, Tripura rama Jampui tlangdung leh a chhehvel te, Assam rama Cachar ram te, Bangladesh rama Chittagong Hills chhehvel te leh hmun dang dangte chu Mizoram ni ve ta lovin ram dang a lo ni ta a, thlahtu hmun khat Zofate ni mah ila ram khata cheng ta lo pui chu inunau reng a lo har ta hle a. Mizoram Zofate chuan Mizo nihna chu pumbilhin Zofa ram danga awmte chu Mizo ni famkim ve chiah lo 'Mizo hnahthlak' chauh nia hriatna a piang a. Chumi kal zelah chuan Zofa Mizorama cheng ve lo chu Mizo lova inhriatna a lo piang ve zat a. Hnam khat Zofate chu hnam hrang treat-in kan in-treat ta hmiah hmiah mai a ni.

Tichuan, Zofate chu kan lo inmihran ta tial tial a, mi thenkhat phei chuan tihsual inang rengah pawh kan hnampui Paite etc te aiin vaiho kan lainat zawk ta hial a, "Vai te chu kan rammi an ni a, Paite etc te chu foreigner alawm an nih," tih tawngkam te a lo piang ta hial a, thil zahthlak tak a ni ngei mai. Eng vangin nge heti taka Zofate hi kan inmihran tak le? Tu tihdik loh nge? Tu thiam loh nge" Tu nge mawhpuh tur ni ta le?

A hmasa berah chuan British-ho kha kan mawh lo thei lo ang. Anniho khan nasa taka min thendarhin min tihrang a, min kalsan dawnin min dahkhawm leh si lo a, hei hi Zofate kan inmihranna bulpui ber chu a ni phawt mai. A pahnihnaah chuan Mizoram a lo piang a, sawi tawh angin ram khata cheng chu kan lo inpawh a, Lusei tawng chu tawng tualleng lo niin Lusei ni lo pawh Mizorama cheng chuan Lusei tawng chu mahni pianpui tawngah kan lo nei ta deuh vek a, Mizo nihna chu Lusei tawng chhungah kan khung a, chumi tawng hmangve lote chu Mizo ni ve lovah kan ngai a, Mizorama cheng Lusei tawng pianpuitute chuan Mizo nihna chu kan pumbilh ta a. Kan hnampui Hmar/Paite/Kuki etc te chu hmu tleuin hnam hrangah kan ngai ta a, kan tidik lo a ni. Chungho chuan Zohnahthlak tupawhin Lusei tawng thiam taka a hman chhung chuan Mizo-ah an pawm thlap a. Kha pa/nu khan Zo hnahthlak hnam dang tawng a hman an hriat veleh, "Aw, Mizo emaw ka ti a, Hmar/Paite/Pawi/Kuki lo zuk ni reng a," tih hi a ni fo. "Kei ngei pawhin chutiang thil chu ka tawng hnem tawh. Mahse, kei chu 'nationalist' ka ni a. Mizo nihna awmzia ka hriat chian em avangin chutiang thu ningnel leh thuanawp chuan ka ngen a chhun ve lo a, ka lei a kuai pha hek lo," tiin L. Keivom chuan a sawi a ni.

Amaherawhchu, L Keivom sawi ang hian Mizorama Mizo-Lusei tawng pianpuitute hi Mizo nihna hauh tlattu leh Zopfate inpumkhatna tur daltu chu an ni vek bik lo, he thu hi thil chiang a ni. Zo hnahthlak, a bikin Mizoram cheng lote hi, “Mizo i ni em?” tin zawt ta ila, min chhanna chu, "Ni lo, Hmar/Paite/Kuki/Darlong/VAi[phei/Kawm/Gangte etc ka ni," tih a ni thin. "Mizo hnahthlak chu ka ni a, Mizo chu ka ni lo," te kan han ti ve sasawi naran a, kan hre chiang lo a ni. Lusei hi Mizo bik niin a dang hi Mizo hnahthlak emaw te kan ti a. Lusei pawh Zohnahthlak zinga hnam pakhat ve mai a ni si a. Zo hnahthlak hnam hrang hrang te hming tlanglawn hi "Mizo" chu a ni tih hi kan hre lo thin. A ni, Hmar/Paihte/Kuki/Vaiphei etc te zingah "Mizo ka ni" tih inhria chu tlem te, tlemte tak tak chauh an awm. Miin Zo hnahthlak Mizo pawh ni mah sela, "Mizo ka ni lo," a tih tlat chuan Mizo lova inhria na na na chu Mizo ni lova chhiar mai an awl thin. Hemiah hian Lusei tawng pianpuitu Mizoram Mizo te leh Lusei tawng hmang ve lo Zo hnahthlak hnam dangte’n thiam lohna kan nei ve ve a. Insuihkhawm lehna kawng kan zawh dawn chuan hnam bing intih veina leh intih fekfawnna te, inlakhranna leh chapona te dahboin insuihkhawm lehna kawng kan zawh a ngai a ni. Chuti a nih loh a, hnam bing intihhranna leh kan chapona te kan dahbo loh chuan a tawpa kan chan tur chu tah leh ha thial chauh a ni dawn a ni.

Insuihkhawm lehna thu-ah chuan British-India sorkara memorandum an thehluhah chuan Mizote Lushai tia an ko ngawt chu a dik lohzia leh Lusei chu Zo hnahthlak hnam khat chauh a nihzia an sawi a, he thil hian Mizo hnam zinga inthenna a thlen thute pawh an sawi a ni.

An memorandum thehluhah chuan heti hian an ti a: "Only the word 'Mizo' stands for the whole group of them all. Lusei, Hmar, Ralte, Paite, Zo, Darlong, Kawm, Pawi, Thado, Chiru, Aimol, Khawl, Anal, Puram, Tikhup, Vaiphei, Lakher, Langrawng, Chawrai, Bawng, Baite, Mualthuam, Kaihpeng, Pangkhua, Tlanglau, Bawmzo, Hrangkhawl, Miria, Dawn, Kumi, Khiangte, Tlau, Pautu, Pawite, Vangchhia, Zawnyte, Fanai, Khawlhring, Chawngthu, Vanchiau, Chawhte, NGente, Rethlei, Hnamte etc all closely related to one another culturally, socially, economically and physically thus forming a distinct ethnical units."

Hemi atang hian tute nge Mizonaa chiang tur, insuihkhawm leh tur Zofate chu kan inhre thei awm e. Chutih laiin Col V Lunghnema chuan Meitei te, Mao te, Tangkhul te, Mishmi te, Siang te, Karen te, Konyak te, Tuikuk te leh Chakma te thlengin Zo hnahthlakah a chhiar vek hem mai. Mahse, Mizo UNion hruaituten British-India sorkar-a memorandum an thehluhah chuan, "Mizos have nothing in common with the plains nor with the Nagas or Manipuris etc. They are a distinct block,” an lo ti si a. Mizo Union hruaitute leh Col V Lunghnema hriat dan a inang lo pawh a ni mai thei e. Col V Lunghnema sawi angin Mizo hnahthlak pawh lo ni ta sela, a tumah mah kan inpawm thei tawh dawn lo a, tin, khingho khi chu Mizo hnahthlak an nih aiin an nih lohzia kan hre thei awm e. |awng hi hnam siamtu a ni lo tih kan hriat a ngai. Chuti a nih lohva Mizo hnam hi Lusei tawng chhunga kan khung tlat reng zawngin amah L Keivom sawi angin Lusei tawng pianpuitute hi insuihkhawm lehna daltu, hnam tidarhtu kan ni mai ang.

Insuihkhawm leh tur chuan eng nge kan tih dawn le? Insuihkhawm lehna thuthlung hi thil thar a ni lo. India-in sapho lak ata zalenna a hmuh dawn khan Zofate rilru nasa takina buai a, Zofate zingah insuihkhawm duhna a lo awm a, mahse, duh dan erawh a inang kher lo. Mizo Union hruaituten Zofate infinkhawma Greater Mizoram siam an buaipui laiin UMFO lam chuan Burma ram zawm a, ram zau zawk neih an lo tuipui ve thung a, a enga mah mah chu a hlawhtling chuang lo. Zofate chuan ram tereuh te kan indanpui ve chauh a, chuta chengten Mizo nihna chu pumbilh an tum leh zel a, a zahthlak hle a ni.

Sawi tawh angin insuihkhawn lehna thuthlung hi hman atangin buaipui a lo ni tawh thin, nimahsela vawiin thlengin a rah erawh hmuh tur a la awm lo. Kum 1947 khan Mizo Union hruaitute bawkin sorkarah hetiang hian Zofate min thendarh lo tura dil pah fawmin Zofate chenna rlang hrang hrang te chu an lo hrilh hre daih tawh a ni.

"The Mizo population
(a) The Mizo people in Lushai Hills alone number 1,46,900 with an area of 8,143 sq miles according to the census 1941.

(b) The people of Manipur state contiguous to the Lushai Hills again comes to about 70,000 with an area of about 3500 sq miles.

(c) The Mizos in the Cachar District contiguous to the Lushai Hills niumber about 9,000 with an area of about 300 sq miles.

(d) In Tripura contiguous to the Lushai Hills the Mizos againnumber approximately 7,000 with an area of 250 sq miles.

(e) In Chittagong Hills Tract, contiguous to the Lushai Hills, the Mizo population is generally approximately to be 15,000 with an area of about 3000 sq miles.

(f) In the Chin Hills (Burma) also contiguous to the Lushai Hills, who are now commonly known and termed as the Chins, number not less than 90,000 with an area of about 3800 sq miles occupied by them.

The total Mizo population of the contiguous area alone thus come roughly 3,38,400 and area about 18,993 sq miles. An sawi zelnaah phei chuan Mizo hnam hat, hnamze khat, tawng thuhmun, sakhaw thuhmun bia te hnam hrang anga hming hran min vuah leh hmun hran hrana mintjhendarh mai hi vanduaithlak an tih thu an sawi a. Mizote chu an thil dil Territorial Unity and Solidarity chu tihhlawhtlin sak ngeiturin an dil bawk a ni.

Hetiang hian kan ram hruaitu hmasaten theihtawp chhuahin Zofate kan inthen lohna turin hma lo la mah sela a hlawhtl;inna chu hnamdang, Zofate inthendarh pawi ti lo kuta a awm avangin Zofate chu Israel fate ang maia tihdarhin kan lo awm ta a, Mizo hnam atangin kan bo tial tial a, a then phei chuan Mizo kan ni tih pawh kan inhre ta lo. Mizo nih inhria te lah Mizo-a tui lo tawk, Israel hnama lo inchhui lut tawkte kan awm leh zel bawk nen. L Keivom chuan Mizo-Israel intih hi Pathian hming chhala lem kan channa hrinchhuah niin a sawi. Rev Chuauthuama pawhin Israel fate Messia meuh pawh haia lo hnawl tawh, Assuria leh Babylon leh a chhehvela an bonaaia nasa zawka vawiin ni thlenga la bo zel te. keini Kristian ni tawh ten kan awt a, kan phe kan phe mai hi pawi a tihzia sawiin, "Chutiang khawpa bona awt, Kristian nih tawh hnua kan phe kan phe mai hian hlawkna a nei lo va. Bo ve mai loh chu hmabak a awm vak loh avangin chutianga bo tur te ven chu zawlnei anga ka hnaah ngaiin kei chuan ka auchhuahpui lo thei lo a ni," a ti hial a. Rev Chuauthuama hi insuihkhawmlehna thuthlung buaipui ni ve chiah lo mah se Zofate Mizona duhtawk lo Mizo-Israel inti te ven chu zawlnei hnaah a ngai a, a ropui hle a ni. Hnama bo tur ven chu insuihkhawm lehna thuthlung buaipui aiin a nep chuang lo.

Mimal ang pawn insuihkhawm lehna thuthlung hi buaipuitu thahnem tak an awm. Chung zingah chuan Capt LZ Sailo leh L Keivom te hi kan hre lar ber awm e. Capt LZ Sailo chuan Zofate insuihkhawm leh tura a duhzia hlaa siamin:

"Unaute u, in dam tlang alawm maw?
Rinawmna chibai in dawng thei em?
Chhinlung chhung khat Zoram chhehvela mite
Insuihkhawm leh zai i rel ang u," a lo ti a. Chutiang bawkin L Keivom pawhin:
"Huangtin kalsiam thlir tlang turin
Zoram khawvel i fang dun ang
Insuihkhawm hun tur thlir rengin

Duhthu tinkim i sam dun ang," a lo ti ve bawk a. L Keivom hi thu thiam a ni a, a lehkhabu Zoram Khawvel -ah hian insuihkhawm leh hun mimal anga buaipuitu hmasa berte zinga mi a ni nghe nghe. Hnam kalsiam ziaktu Biakchhunga chuan heti hian a ti a, "A buaipuina rahte pawh a ni mai thei e, sorkar dang awpna hnuaia Zofate zinga mi thenkhat chuan Aizawlah lo kalin PC hruaitute nen an titiho thin a, hetiang thil an buaipui hi thu bulbal nei lo buaipui an ni lo a, British-hoin Zo hnahthlak hnam chu hmun tam taka min thendarhin min kalsan dawn khan min dahkhawm leh lova min tinsan avangin insuihkhawm leh zai rel hi kan hnam tan a tul tak meuh a ni tih hriaa bei an ni," tiin

Kum 1988 March ni 5 khan Manipur-ah Zomi National Congress (ZNC) T Gougin hruai leh Peoples Conference (PC) Brig T Sailo hruaite chuan Zo hnahthlak insuihkhawm duhna hi zau zawka ngaihtuah ho turin inkhawmpui lian an rawt a. Zo hnahthlak huapa khawmpui neih hmasa ber (First World Zomi Convention on Reunification) chu Chawnchhim, Champhaiah May 19-21, 1988 han hman a ni a. Hmun hrang hrang atanga lo kalte leh mimal khawmpui chhimtu sang tam tak an kalkhawm a. Mahni awmna leilung leh tui tlem ve ve an rawn keng theuh a. Unau thlah khat inthenhrang thei kan ni lo tih entir nan an ram tui leh lei rawn kente theuh chu urhsun takin an chawhpawlh ta a ni. Hemi an inkhawmpuiah hian hengte hi an sawi a ni:

1. Chhinlung chhuak hnam khat, thlah khat kohna hnam hmingah (nomenclature) Zo kan hmang ang a;

2. Kan hnam dam lohna ber chu thendarh leh awp hrana kan awm hi a ni a,

3. Zo hnahthlak insuihkhawm duhtu pawl leh mimal huapzo tur huang zau (political forum) lo din tan te hi a ni.

Mi thenkhat chuan ZORO thil tihte kha nuihzatin, thil atthlak leh awmze nei loah an ngai a ni mai thei. Mahsela, hnam darh insuihkhawm lehna tura hmalak hi thil zahthlak a ni lo a, thil nuih zatthlak a ni hek lo. Hetiang mi, hnam insuihkhawm lehna tura hmalakna nuihzatthlak leh thil zahthlaka latute hi "Mi khawngaihthlak leh hmuhsitawm" an ni.

Eng nge kan sawi tak ang le? Insuihkhawm lehna thuthlung kan tharthawh leha, insuihkhawm lehna kawng kan zawh dawn chuan thil tam tak kan kovah a innghat a ni. Zofa mi tin te’n mawhphurhna kan nei theuh a, chu mawhphurna chu kan hlen loh chuan insuihkhawm leh ni hmel kan hmu lo ang. A pawimawh ber chu hnam bing intihhranna te, infekfawnna te, chapona te hi Zofate zingah a awm tur a ni lo. Hemi hi kan zing ata a bo phawt loh chuan kawng dangin eng ang pawhin insuihkhawm lehna turin hma la mah ila insuihkhawm leh ni hmel kan hmu lo ang.

Tin, Shillong Zofate hian mawhphurhna rit tak kan phur bawk a ni. Shillong khawpuiah hian Zo hnahthlak tam tak kan fuankhawm a, zirlai te, zirlai lo te pawh thahnem tak kan awm a, insuihkhawm lehna tur hmun thlan nahawm ber te zingah Shillong hi a tel a ni. Tin, a bikin zirlaiten thil tam tak tih tur kan nei, Mizoram atanga zirlai Zofate, Manipur atanga zirlai Zofate, Tripura atanga zirlai Zofate leh hmun dang dang atanga zirlai Zofa Shillonga lo kalkhawmte hi kan inpumkhat thiam a ngai hle a ni. Zofa zirlai pawl hrang hrang te thawkho thiam ila, a tha lama tang tlangin a chhe lamah thil diklo siamtha turin thawkho ila, hnam dangte mithmuhah tang tlang ang u. Inpumkhat thiam ila, mahse, hemiah hian a dik adawk thlu lova inpawng tan hlur tihna a ni kher lo. A tha lam kawng zawh hovin thil tha lo chu kan do tlang tur a ni. Zofa zawng zirlai lehkhathiamten inpumnkhatna kaqwng kan zawha kan inzawmkhawmna hrui a fei that phawt chuan khawvel hmun dang Zofate chu sawi ngai hauh lovin a rang a rangin an insuihkhawm pawp pawp tawh mai dawn a ni. Chuti a nih loha kan intihbingna leh kan hnam hrang hrang te te kan chapopuina te hi kan dahbo duh tlat loh chuan kan sawi chamchi leh kan nghahhlelh em em Zofate insuihkhawm lehna hi Duhthusam thamral a chang palh ang e.

(Machhana, Lalchhantluanga hi Ruafela Nu fapa a ni a, July ni 2-ah lirthei chesualah a thi a ni. A thih hnuah a chhungte'n thu leh hla lama a kutchhuak an haichhuak nual a, i chhiar tur hi chung zinga mi chu a ni. 'Machhana Diary' tih chu Zozam Weekly-ah tihchhuah a ni tawh.)

Read more...

Mizo Nationalism siamtu

¢ Malsawmliana

Ram leh hnam hmangaihna rilru (nationalism)siamtu leh awm tirtu hi khawvel a hnam hrang hrangte zingah a inang vek thei lova, an ram/hnam thil tawn a zirin a dang lam thei a ni. India ramah chuan British hovin min awp a, an thuhnuaia kan awm tak atangin India mite zingah anmahni ho huatna a lo intuh tan a. Chu chuan mahni ram leh hnam humhalh duhna rilru a siam a, nationalism a lo intuh tan ta thin a ni.

Nationalism hi eng tik lai atang khan nge mihringte rilru ah lo intuh tih chu sawi harsa ni mahse, a tawngkam( i.e.nationalism) tih hrim hrim hi chu a la rei lo hle niin a hriat a. GP Gooch chuan ‘nationalism hi French Revolution(1789) in a hrin chhuah a ni e( it is a child of French Revolution)’ a ti a. Kum zabi 18-na tawp lam atang a rawn lar chho a ni awm e. Amaherawh chu, hnam hmangaihna rilru(nationalism) tih hian ram hrang hrangah a awmzia leh a thil tum te a danglam thei a, hnam thenkhat heng Irish hote, Greek hote ram leh hnam hmangaihnain a tum ber chu mahni a ro inrel(self rule) a ni a, chumi tihlawhtling tur chuan ram dang awp behna ata tal chhuah hi an tum ber a ni. Europe ho awpbeh ram Asia te, Africa te leh America ah te chuan ram leh hnam hmangaihna rilru in a tum ber chu, European ho awp behna hnuai atang a tal chhuah a, an ram atanga hnawhchhuah a ni. India mite chuan English ho awpbehna hnuai atanga talchhuah a, tuma awpna hnuai a awmloh a, ram zalen nih hi kan nationalism in a tum ber chu a ni bawk a. Hetih hunlai (kum zabi 19-na tawp lam) hi India mite zinga ram leh hnam hmangaihna rilru tak tak lo pianchhuah hun a ni bawk.

Mizote rilru ah nationalism hi engtikah nge a lo intuh tan ? Khawvel a hnam hrang hrangte kan thlir chuan, mahni hnam bik te te a kan awm lai leh hnam dangin min tih buai loh lai chuan kan ram hi humhalh a tulna chhan a awm in kan hre lo vek a. Rilru hahdam tak leh muang takin a awm theih. Amaherawh chu, hnam hrang hrangte kan intlawh pawh chinah chuan mahni ram/hnam humhalh duhna leh inchimbuai duhlohna rilru a lo awm a, tichuan ram leh hnam hmangaihna rilru(nationalism) chu a lo piang chhuak ta thin a ni. Kan pi leh pute pawh kha an chhehvela hnamdangte nena an intlawh pawh hma kha chuan mahni ram chinah lungmuang takin an awm mai a. Mahse kum 1800 chho velah an chhehvel a hnam dang(Vai) te an han run chho tan a, chuta tang chuan hnam rilru an lo pu tan chauh a ni, ti ila kan sawi sual awm lo ve.

A nih eng nge kan nationalism in a tum(goal) ber chu ni ta ang ? Hemi chungchangah hi chuan ngaihdan hrang tam tak a awm thei awm e. Tun hma lam kha chuan kan ram hi tumahin min awp lova, kan Lalte bak tu thuhnuaiah mah kan awm lo. Mahse Saphovin min han awp bet a, chumi hnuah India Sawrkar hnuaia kan han awm tak hnuah khan mahni a ro inrel hran a, independent state nih kha kan thupui a ni chho ta a. Chumi bawhzui chuan kum 1966 atangin Independent pawh kan sual ta reng a nih kha. Kha tih hunlaia Mizo nationalism in a tum ber chu zalenna (independent) a ni a, mahse tunah chuan he rilru(zalenna) hi chu kan paih ta deuh niin lang a. A chhan chu, India ram bung pakhatah kan awm tawh a, bei chiam mah ila a sawt tawh lo tih kan hria a. Hei vang hian Mizote rilruah awm hran duhna rilru hi a lian vak tawh lo niin a lang. Tunah erawh chuan Mizo nationalism in a tum ber ni ta a lang chu ‘hnam dangin min chim nasa tawh a, kan ram leh hnam hi a boral mai loh nan leh chimrala kan awm loh nana inven hi a ni.’
Mizote rilru a ram leh hnam hmangaihna rilru tuh tu ni a lang te a tlangpui a han tarlan kan tum dawn a. Hetah hian a chhan tam tak a awm thei ang a, heng a chhan ni a kan tarlan te hi mi tam tak chuan kan pawm in kan pawm lo mai thei bawk a. Engpawh ni se, ngaihtuahna ti zautu a tan pawh a tha e.

a) Vai run leh vailian-
Mizoten kan chheh vel a hnam dang awmte kan pawh tanna leh run kan chin tan hun hi kum 1800 chho vel kha a ni awm e. Khua leh khua indo mai bakah ram pawn lam te thleng pawhin an hma thla zel a. Kan chhehvel, a bikin Silchar(Hringchar an tih thin) lam te chu vawi tam tak an zu run thin a, mi lu te an hawn teuh teuh thin a ni. Kum 1871 a Mary Winchester(Zoluti) an zu man atang khan vai/sap hovin an rawn hma cho ve tan a, a kum leh (1872) a Zoluti an rawn lak let hnu phei kha chuan kumtin mai hian Mizoram hi an rawn lut a, zokhua tam tak an hal a, an bei ve ta thin a ni. Hetiang a hnamdangte nena indo a, in run thin a nih tak ah hian a hma a khaw inhal leh lo in hmelmak tawh te kha loh theih lohva tanrual a lo ngai ta a, Vailian chu a huhova lo do let a ngai ta a ni. Heng atang daih tawh hian vai/sap ho huatna leh hnawk tihna rilru chu Mizo te ah a lo intuh tan tawh a, zawi zawiin a lo kui tiak chho ta zel a ni.

b) Vai huatna/sap huatna(anti-foreigner sentiment)
A chunga thupuiah hian tarlan tel awm tak a ni na in a hranin han sawi ta ila. Kum 1890 a British hovin Mizoram an rawn awp tak hnuah chuan Mizote chungah an duh duhin an tal kual vel ta a. Kum 300 chuang dawn thuneihna lo chang tawh Mizo Lal te chuan chutia an chunga roreltu an han awm ta mai chu an ngaithei ta der lo a. sapho te chuan an zinna apiangah an thuamhnaw phur turin Kuli an phut a, chu chu khaw tinin an pek a ngai a. Chu bakah Lalte chuan Sawrkarah chhiah chi hrang hrang an pek a lo ngai ta bawk a, Lal te thuneihna chu an pawisa lo hle ani. Chuvangin Mizo lal te chuan British ho chu hnawk an ti a, thenkhat te phei chuan an lakah luhlul te pawh an chhuah hial a ni. Lalnu Ropuiliani phei chuan British ho a huat avang leh a ram a hmangaih avangin a nunna a chan hial a nih kha. Hetianga sapho leh an thuihruaite Mizo khua leh an lalte chunga an chetna hian Mizote rilruah hnam rilru a tuh a, hnamdang(vai/sap) ho huatna leh ngaitheihlohna (anti-foreigner feeling) a puttir ta a ni.

c) Mizo sipai a lut te atangin
Kum 1913-4 chho vel atangin Mizo tlangval tam tak sipai ah an lut a. Indopui 1-na(1914 -1919) ah phei kha chuan, British hovin min awp lai kha a ni bawk a, British leh a thurualpui te tanpui turin Mizo tlangval 2000 rual zet chu France ramah Lushai Labour Corp hmingin an kal a nih nghe nghe kha. Indopui 2-na (1939-1945) ah pawh khan India sipai ah kan mizo tlangval tam tak an lut bawk a, indona ah nasa takin an bei a, Mizo sipai engemaw zatin huaisen leh hnathawk tha lawmman an dawng nghe nghe a ni. Heng kan Mizo tlangval, sipaia lut te hi ram leh hnam tana nunna chan pawh huama inpe an nih avangin an huaisen em em a, ram tan engpawh an cho a ni. Ram tan a nun hlan(martyr) te chu an ngaisangin an zah em em a, India Sawrkar pawhin a zahin a ngaisang em em bawk a ni. A nihna takah chuan sipai a luh hi ram leh hnam hmangaihna(nationalism) rilru, a tak tak a a lo lanchhuahna a ni awm e. Heng kan Mizo, sipai a tang te hian nasa takin Mizo te rilruah ‘nationalism’ rilru an tuh a ni.

d) MNF Movement(1966-1986)
Kum 1965 a din, Mizo National Front(MNF) chuan India ram atanga inla chhuak a, mahni a ro inrel (independent) a awm an thlang a. March 1, 1966 atangin chu Independent chu an sual ta a nih kha. Kum 20 chhung teh meuh India Sawrkar nen indovin mi tam takin nunna an chan phah a. Mahse, kum 20 chhung vel an beih hnu pawhin Independent hmuh chu thil harsa a nih avangin June 30, 1986 khan India Sawrkar nen Inremna(peace accord) chu an ziak ta zawk a ni. Tichuan Independence aiah Mizoram chu India ram a state 25-na ah ziahluh a ni ta zawk a ni. He mi hun hi ‘ram buai’ ti a hriat a ni a, he movement ah hian Mizo tlangval tam takte chu MNF Volunteer ah inpe in ‘Pathian leh kan ram tan’ tih chu auhla(slogan) a hmangin India Sawrkar chu an bei a. Hemi kawngah hian Mizo mipui tam takten MNF ho thil tum chu thlawp vek lo mahse, a nawlpui chuan an rilru in an tan deuh thum niin a lang. Hei hi a chhan ni a lang chu, politics ni mahse hnam thil anga kal pui a ni a, Mizo zawng zawng chuan MNF chu tan vek tur ngaihna a awm vang a ni. He movement hian Mizo te rilru ah hnam chhanna leh hmangaihna rilru a tuh nasa hle a, a tak taka Mizo nationalism rawn lan tanna hun a ni pawh kan ti thei awm e. A hma lama tarlan tawh angin hetih hun lai a Mizo nationalism in a tum ber chu ‘India Sawrkara a tanga in lakchhuah a, tu thu hnuai mah a awm lova, independent state’ nih kha a ni.

e) Thu leh hla hnathawh
Thu leh hla(literature) in hnam rilru putna kawnga a thawhhlawk zia leh mi rilru a kaithawh theih zia te, thu leh hla thiltih theihzia te chu kan hre vek awm e. Rabindranath Tagore leh midang ten an thuziak leh hla hmanga India mite rilru an chawh thawh zia te pawh kan hria. Mizo te zingah chuan kum 1930-60 chho vel kha hnam hmangaihna leh hnam hla kan tih ang chi, lo chhuah hun a ni awm e. Entirnan kum 1939-a Kaphleia hla phuah,
“Zoram! Ka ram!
Lu chhum ban chhum huama, kan pipute sah zau
.......Mahni a ding turin,.... chakna finna min zuk pe la
Pathian leh kan ram tan lo nise...”
tih te, Rokunga hla,
‘I ram leh hnam tan ding nghet la,
Thih thleng pawhin rinawm zel la,
Tho la, i ke in ding rawh’.
“Harh la, harh la, Zoram, i tlai ang e
..harh ru..aw hnam huaisen te u
hma lam pan zel ula,..thinlung tihuai rawh u..
kan hnam puanzar kan zar ve ang”


tih te leh hla tha tak tak, Mizote rilru chawk tho thei a piang nasa em em a. An ni bakah hian Vankhama, Liandala, Thanga, Laltanpuia leh midangte pawhin hnam hla tha tak tak an phuah bawk a. Thuziak lamah pawh hetiang lam hawi thu ziak tam tak kan nei bawk a, sawi sen a ni lo. Heng thu ziak leh hla tha tak tak te hian Mizote rilru ah hnam hmangaihna leh thahnem ngaihna rilru a tuh a, mahni hnam veina chang kan lo hriat phah a, heng thuziak tha tak tak atangte hian hnam dang hovin engtin nge an ram leh hnam humhim tura an lo beih thin tih te pawh kan hriat phah bawk a ni.

Tin, heng bakah hian tunhnai a Mizo nationalism rawn chawk tho tu hlawm lian deuh thenkhat te han tarlang leh ila.

a) Kan chhehvel a hnamdang - Chakma, Tuikuk etc. te nen a harsatna awm thin te avangin :
Mizo te zinga hnam rilru siamtu/ put tirtu leh chawktho tu chu kan chheh vel a hnamdang awm ho - Chakma, Tuikuk(Bru), vai etc. te nena kan inkara harsatna lo awm thin hi a ni. Kan hriat theuh angin kan ramah hnamdang a bikin vai ho phalna neilova an lo luh hnem tawh zia te kan hria a. Chhim lamah phei chuan Chakma hovin mahni a ro inrelna(autonomous district council) te hial an nei tawh a, Bru(Tuikuk) te pawh hian neih tumin an bei ve reng bawk a. Vai ho lah chu sawi ngai lovin an hnawk zia kan hria. Chakma leh Bru hel pawl thenkhatten Mizo te chunga kut an thlak nasat zia leh an kut kan tawrh nasat zia chu sawi ngai lo a lum a ni. Hetianga kan chhehvel a hnam dangte nen a tualthu chhiat chang kan neih hian Mizo zawng zawngte chuan anmahni huatna rilru kan nei nghal vek zel a. A hran pa a inhrilh ngai lovin kan tangrual nghal thap zel mai a nih hi. A tawi zawngin sawi ila, kan chhehvel a hnam dangte nen kan inkar a harsatna lo awm thin hian mizote zingah tanrualna leh in unauna a siam a, chu chuan Mizo hnam rilru tana thahnemngaihna a siam thin.

b) Hnamdang kara awmte atangin :
Mizoram pawn leh hnamdang kara Mizo awmte atangin nasa takin ram leh hnam hmangaihna hi lo piang chhuak thei bawk a. A bikin zirlaite leh hnathawk a awm te karah a ni zual. Tunah chuan Mizote hi India ram leh khawvel hmun hrang hrangah kan awm darh ve tawh a, hnam dangte nen pawh kan in chenchilh nasa tawh hle a ni. Hetianga mi hnam kara kan awm hian kan inunau-an a zual a, tanrual a awl thin. Hnam nena kan inkara harsatna a lo awm hian Mizo zawng zawngte tanrualna rilru a siam a, hnam vei lem lo leh hetiang lam ngaihsak lem lote pawh hian hnam rilru an put phah thin.

c) Tlawmngai pawl YMA, MZP etc. hnathawh Mizorama tlawmngai pawl YMA, MZP etc. te hi hnam rilru putna kawngah hian an thawk hlawk hle a ni. YMA chuan kum 1998 - 2002 chhung kha ‘Ram leh Hnam Humhalh Kum’ ah a puang a, hemi chhung hian Mizo mipuite zingah ram leh hnam humhalh a tul zia te, hemi lama kan harh thar a ngaih thu te an tlangau pui thin a. Kawng hrang hrang - eizawnna, politics, sakhua, khawtlang nun leh kawng dangah te hmasawn kan ngaih zia te tarlangin chanchinbu leh thil dang hmang te in inzirtirna an thin a nih kha. Tin, MZP te pawhin tunah chuan hnam thil(issue) lian tak tak an khawih chho ve ta zel a, phalna nei lova kan rama rawn lut hnam dang leh ram dang mi te hnawhchhuahna kawngah hma an la nasa a, a tul angin Sarwkar an pui thin bawk a. Heng bakah hian hnam humhalhna kawngah a tak takin hna an thawk thin a ni. Heng YMA, MZP te hmalakna avang hian Mizo mipui te pawhin ram leh hnam veina rilru kan put phah a, kan ram dinhmun pawh kan hriatchian phah hle a ni ti ila a sual awm lo ve.

Heng bakah pawh hian sawi belh tur tam tak a awm thei awm e. Mizo Nationalism hian eng nge a tum(goal) tih atang ringawt pawhin a awm tirtu (causes) hi chu a dang thei ang. Entirnan, kum 1966 bawr chho vela Mizo nationalism in a tum ber kha chu ‘India lak atanga Independence’ kha a ni mai thei a, mahse tunah chuan kha independence duhna a bo tak tial tial avangin tuna kan nationalism goal ber ni ta chu ram leh hnam humhalh a ni ta ber a. Chuvangin a tum a zirin a awm tirtu hi a dang lam thei mai thei.

Read more...

All About Hair

¢ Debbie Chawngthu

Sam a tlak kawlh hun lova tla kawlh hi lulei fai tawk loh vang a ni ve thei a, sam hrisel chu kum li emaw kum aia tlemah emaw a tla a, a tharin a rawn to leh thuai thin. Engemaw hrisel lohna avanga sam tla te pawh a awm ve thei a ,hei hi chu taksa lama harsatna engemaw a awmin a lo lan chhuah nan sam a lo tla ta thin a ni. Sam a tlaka a lo to leh mai na tur lulei balin a lo dan khan sam to thei lovin sam a tla kawlh thei a. Lulei fai tur chuan sam pawh a fai tel a ngai a, kan awmna leh hnathawhna hmun azirin sam suk hun hriatthiam tur a ni. I sam i sukfai a, ngun taka i enkawl anih ngat chuan luphut lakah i fihlim anga, i sam a nemin a tle bawk ang.

Luphut hi inkaichhawn theih a ni ve tlat a, a tihreh nan chuan sertui hi a tha ber a. Sam i suk hma darkar khat a la awm tihah i lulei kha sertuiin massage chhuak vek la, shampoo in su leh ang che. Sertui hi luphut tihreh nan a that mai bakah hmai mawm lutuk vanga hmai bawl nei tan te pawh a tha a. I hmaia i hmang duh anih chuan ser chu zai phel la, i hmaiah minute 5 chhung nawr kual la, tui vawtin phihfai leh ang che.

Sam hmawr kak nei chuan sam hi a nalh thei lo reng reng a. I sam hmawr a kak loh nan thla khatah vawikhat i sam hmawr tan ziah ang che. Sam hmawr kak hi thenkhat chan an dye hnan thin a, hei hian a kak a hliahkhuh lem lova, samin a haw zawk mah a ni. I sam hmawr a kak naih chuan a kak lai zawng kha paih tir vek la, a kakzel tur pawh i veng thei ang. I sam hmawr a kak anih chuan coconut oil emaw almond oil emawin i lulei nuai ziah la, na lutuk erawh chuan nuai suh ang che. I nuai rei deuhah a rawn lum veng veng ang a, chutah chuan samkhuihin minute 10 vel khuih leh ang che. Mahse i samkhuih danah fimkhur la, pawng khuih tawk tawk loh tur a ni.

Sam tlem hi tihngaihna a vangin chei ngaihna pawh a awm tam vak lo a, a lan tam nan chuan tihkir tir a ni deuh ber mai. I sam tlem ti lang tam tur chuan i sam leh luleiah bawnghnute chhuan so loh hi ren vak lovin thih thin la, darkar khat i chiah hnuah sufai ang che. Hetiang hian karkhatah vawihnih ti ziah la, i chiah chhungin massage ziah bawk ang che.

Sam tuak hi chhan tam tak a awm thei a. Mi thenkhat naupang te te sam tuak te hi chu an pi leh pu atanga tuak hma, inthlah chhawn vang te a ni thin a. A chang chuan rilru hah lutuk avang te, thyroid gland ah engemaw dik lo a awm avang pawhin a tuak mai thei bawk a, zu in nasat vangin sam a tuak thei bawk. Vitamin A leh D tlakchham avang hian sam a tuak hma ve thei bawk a, lu vuna natna hrik awm avangin a tuak hma thei bawk a ni.

Engpawhnise, sam tuak tawh tihreh theih loh mahse a tuak zel tur erawh a ven ve theih a. A hmasa berin i hriselna a tha tawk nge tawk lo hrechiang phawt la, taksa hriselna hian kawng ro a su em em a. Castor oil hi chhuang lum la, i luleiah tat chhuak vek ang che. Chumi hnuah i beng chung ve ve ah i kut dah la, i sam na vak lovin tham ang che. Chutah a lai taka i kut inhmu turin i lulei nuai chho la, hetiang hian minute 15 chung ti ang che. Su lovin mutpui mai la, a tuk zingah sufai ang che.

Shampoo hman zin dan hi a inang lova, sam awmdan azirin hman zin a pawiin a pawi lo ve thei a. Sam ro nei tan chuan karkhatah vawi li suk a pawi lova, sam mawm tan erawh chuan vawi nga tal suk tur a ni. Nipuiah chuan thlan te a chhuak hnem a, sam ro tan pawh suk zin a pawi lo. Tin, tunlaiah nitina hman theih tur shampoo chak lo chi te pawh a rawn chhuak ve zel a, nitin i su duh anih chuan heng shampoo chak lo chi hmang hian nitin su thin ang che. Amaherawhchu, nitina sam i su anih chuan oil massage lam i uar a ngai ve leh thung a, kartin vawihnih tal i sam oil thin la, zanah mutpuiin a tuk zingah sufai leh mai thin ang che. Sam kan sukin kan tleuhfai leh si loh chuan luphut leh thak te a awm awlsam bik a, fai taka tleuhfai thin tur a ni.

Read more...

Nui Lawks 66


J Pa pakhat kha a'n dilchhut mai mai asin; vawi khat chu a fapa a zawng a, tlangval pakhat hi kawng sirah a lo ding a, "Ka fapa i lo hmu em?" tiin a zawt a. "Hmu lo" tiin tlangval chuan a lo chhang a, "Hmu ta la khawi lai nge a thlen tawh ang?" a ti talh!
- 9612589095

J Naupang pakhat, fing kir ker zet mai hi a awm a, vawi khat chu a tap a, a pain "engatinge i tah?" tiin a zawt a, naupang chuan, "Engati vak mah, tap rual ka nia'lawm," a lo ti zat zat!
- 9612566920

J Zirtirtu: Lei hi a mum a ni tih hmuchhuaktu kha tunge?
Naupang: Zirtirtu ve si chutiang pawh i hre lo a maw?
- 9436151666

J Kan veng chanchinbu-ah tiang hian hriattirna an rawn chhuah a: "Mobile phone thar ka nei a, ka number hre duh chuan phone-in min rawn zawt mai rawh u. -Ramthanmawia Pa," tiin.
- 9612698042

J Tunlai naupang chu an fing khawp a, ziak leh chhiar an thiam hma pawhin sms-in an inbe zat zat thei!
- 9612062366

J Naupan laia aia u-te'n min han chotuah a, insualtir min tum thin kha chu keini a dawih chi tan chuan a lo hrehawm thin teh e. Vawi khat pawh ka la hre reng, Hruaia nen min chotuah a, 'ani hi i ngam em?' min ti ve ve a, Hruaia chuan, "Ngam sawh beh," a lo ti mai a. Kei kha min han zawt ve a, ka ngam si lo, 'ngam lo' tih ka hreh ve si, ka tihngaihna hre lovin, "Ka sawi thei lo," ka'n ti tawp mai a!
- 9436159317

J Hetia ngaih bik pawh nei chuang lova kan lung a len veng veng hian Amitabh-a kan lo ngai tlangpui tih psychologist-te chuan an hmuchhuak an ti elo?
- 9862375770

Read more...

Chanchin Maksak 85


Beng chhut ngawng a tul chang a awm
Scientist hmingthang Thomas Alva Edison-a kha khawvelin a ngaisang a, thil hrang hrang sang khat chuang zet a hmuhchhuah thu leh a hlawhchham chang pawha beidawng lova a beih hram hram thinna te kha science a thiamna tluk zetin khawvel hian ngaihnawm a ti a, infuih nan tak kan la hmang a nih hi.

Mahse, khati khawpa tumrum, a hlawhchham chang pawha beidawng duh lo khan thil pakhat erawh a thim zawngin a lo thlir ve a, thil theih lohva ngaih a nei ve tlat; motorcar hi siam theih a nih a ring lo!

Henry Ford-a'n motorcar siam a tum lai khan Edison-a chuan a lo ring lo nasa mai. A thil tum bansana a bula thawk ve turin Henry Ford kha a sawm hial. Mahse, Henry Ford chuan Edison-a thu ngaithla lovin a'n bei lui a, a vawi khat beihnaah reverse gear awm lo motor a siam ta phawt! A bak chu a chiang mai awm e.



Mi hre lo ve te!
Pop sensation Christina Aguilera hian golf lam chu a hre lo ve awm khawp mai...

Vawi khat chu, golf lalpa Tiger Woods-a nen an inhmelhriattir a, Woods-a chuan Christina chu a lo ngaisang fu a ni ang; "Christina, i zai hi ka ngaina lutuk... I CD-te pawh ka nei kim thlap..." a ti luam a, Christina pek chuan; "Min hrethiam la, tennis hi ka hre lo lutuk a, nangmah pawh hi chiang fakin ka hre lo che," a ti huh!

Read more...

Monday, August 9, 2010

Mizoram Football-ah rahbi thar

¢ Hmingsanga

Mizoram football chanchin a rahbi thar kan phunna hmun chu Mecca of Indian an tih mai Kolkata a ni. Mizoram hi kan hriat theuh angin, Santosh Trophy-ah a vawi khatna atan quater final inhlangkai a, Mizo foootball fans te tan leh Mizoram Football Association tan thu lawmawm leh chanchin ngaihnawm a ni.


Mizo football fans te'n an sawi thin chu, age level-ah chuan kan che tha thin, mahse senior lamah kan zuih ral leh hi a chhan eng nge ni ang tih hi a ni. He zawhna chhang tur hian eng tiangin nge Mizoram hi football lamah a than tih hriat tel a tul.

2003-ah a vawi khatna atan India ram champion kan ni chauh a, chu pawh chu U-16 level-ah a ni. Kum 7 hnuah Santosh Trophy-ah quater final kan inhlang kai thei. Hei hian kum sarih chhunga kan hmasawn dan ngaihtuah chuan a lawmawm ti pawhin a sawi theih laiin, kum sarih chhunga hetiang dinhmun kan kai thei a nih chuan, champion turin hun kan va mamawh rei dawn em pawh a tih theih bawk ang.

European football-in a bual hneh tak Mizo thalaite hian Indian football hi kan thlir peih lo a, Indian football kalhmang aiin European football kan hrechiang zawk. European football chu ngaihsan tur pawh a ni. Mahse Indian football hi kan ngaihthah ngawt tur a ni lo. Kan ngaihsan lohho leh an inkhel kan thlir that peih lohho hi kan hneh lo leh thin. Mizoram football-in hma a sawn kan tih rualin, India ram chhunga state dangte nen kan ininkhaikhin tur a ni.

Mizoram football dinhmun hi ngun takin thlir ila, phaia footballer kan thawnchhuah chauh hi hmasawnna lian berah kan chhiar tur a ni em? Mizoram football-in hma a sawn kan tih lai hian, India ram pum huap inelnaah eng record nge kan neih tih pawh kan hre tel ngei tur a ni ang. Chutih rual chuan tualchhung football dinhmun hi kan hlamchhhiah thei lo. Hlawhtlinna leh hmasawnna innghahna bul chu tualchhung atanga intan a ni miau a.

India ram chhungah chuan West Bengal, Goa, Maharastra, Kerala te hi state association hausa leh chak an ni. State FA dangte hi chu kan dinhmun a inang tlang viau mai thei. Mizoram aia pachhe zawk pawh sawi tur an awm nual ang.

Santosh Trophy-ah Mizoram chuan quater final a thleng a, Bengal lakah kan tlawm chiang hle a nih kha. Bengal hi chu keini lakah chuan an ropui thlawt. Kawng hrang hrangah han inkhaikhin mah ila, eng kawngah mah kan tluk lo. Santosh Trophy chauh ni lo Indian football-a eng level-ah pawh Bengal hi record nei tha ber an ni deuh vek. Santosh Trophy-ah champion ngun ber an ni a, U–21-ah vawi 6 an champion tawh a, runners up vawi 7 an ni tawh a, hetih lai hian Mizoram chu 2009 khan final a vawi khatna atan lutin, a vanduai zawkah kan tang lehnghal.

U–19-ah vawi 17 lai an champion tawh laiin, Mizoram chu vawi khat final lutin West Bengal hi kan hneh lo zui. U–16 lamah chuan kan che tha ve viau. Bengal hi vawi 13 an lo champion tawh a, Mizoram chu vawi 4 champion tawhin, runners up vawi 4 kan ni tawh a, U–16 bikah chuan West Bengal dawta record nei tha kan ni. 1987 atangin AIFF hnuaia inziaklut Mizoram hian, Santosh Trophy a khelh ve hmain Bengal chu vawi 13 emaw vel an lo champ daih tawh!

Kuminah hian West Bengal hi ni 29 chhung vel Santosh Trophy khel turin an inbuatsaih a, India ram state FA zingah a hausa ber leh sum ngah ber an ni ngei ang. Players an enkawl dan pawh duhthusam a ni. Hotel changkangah khungkhawmin, Tower Group’s chuan Bengal team hi an sponsored a, an champion a nih chuan Bengal team leh coaching staff-te chu foreign-ah chawlh hmang turin, Tower Group’s te hian an hruai dawn. Mizoram hian Bengal te angin sponsored tu lian tham an nei lo a. Hotel thaah pawh thleng phak loin, Mizoram House atangin Santosh Trophy hi an hmachhawn ve chauh!

‘Mecca of Indian Football’ tia sawi tih takahWest Bengal hian player an la rawn chawpchhuak hrawl hle. Season hmasaa Sahara Calcutta Premier League champion Mohun Bagan–in 4 an thawh a, Chirag United-in 9, East Bengal-in 2, Mohammedan SC-in 3, ONGC leh Mumbai FC-in 1 ve ve an thawh a ni.

Kumin atang hian AIFF chuan India senior team-a player-te leh Asian Games khel tura kohte chu Santosh Trophy hi khelh a phalsak tak loh avangin state tam takin an player thate an chhawr thei lo hlawm. He dan hman a nih avanga tuar nasa ber chu defending champion Goa team hi an ni thei ang a, a dawtah West Bengal ho hi an ni awm e.

Mizoram hian hmasawna thar a hmuh hi chawm nung sela, kum tharah ngaihtuahna thar leh tih dan thar nen hma lak chhunzawm ni se, Mizo Football hi Indian football hian an ngaihsan tlak khawpa inbuatsaih theih dan a awm ngei ang.


Tihdan Thar A Awm Thei Em?
64th Santosh Trophy-ah hian Mizoram chuan bung thar a kai kan ti a, a lawmawm hle. Kuminah quater final kan luh avangin national games atan kan tling nghal. Hei ringawt pawh hi Mizoram tan thu lawmawm a ni. Mizoram team kaihruaitute leh player-te an fakawm. Mizoram Football Association leh Mizoram sorkarin a enkawl dan pawh, kan phak tawkah chuan, a lawmawm thawkhat viau.
Duhthusam loh lai thil sawi tur pawh a awm nual ang. Heng kan sawi tur te hi nakina Mizoram hmasawnna atan han tarlan ve hrim hrim a tha awm e.

1. Santosh Trophy hi sawi tawh thin angin Senior level a ni tawh a, state dang chuan tih tak zetin hma an la thin a, MFA pawhin theihtawpin hma a la, mahse hmabak kan la ngah. Kum tir atangin MFA hian Mizoram team tur hi a ruangam lo duan lawk thei se.

2. India ram hmun hrang hrangah Santosh Trophy hi inthlen chhawka khelh a ni. Khawi hmunah pawh ni se, player-te hahdam leh nuam taka an awm theihna tur ngaihtuah a tha hle. Kuminah Mizoram House atangin Santosh Trophy hi Mizoram team hian an hmachhawn a ni a, khaw lum hnuaiah AC room pawh ni lovah inkhungkhawmin, player-te rilru a hahdam thei lo. Match an khel zawn deuh zawt zawt bawk si a, hahchawlhna nuam leh tha zawk an mamawh lai takin thlenna chungchangah inzirna tur kan nei niin a lang.

3. Team managent chungchangah inpawh tlan a pawimawh tak zet, player-te leh team enkawltute lungrual taka team thatna tura inrawnkhawm thiam a pawimawh hle. Hei hian team a tichak mai ni loin, inlungrualna leh tanrualna pawh a siam. Tun tuma Mizoram team hi an inlungrual lo kan tihna erawh a ni lo.

4. Mizorama sumdawng hausate pawh an chet a hun ve ta a e. Tun tumah hian vai ram company pakhatin sum tam tham vak lovin Mizoram team an sponsored a, Mizorama sumdawng hausa te'n sum tam zawkin Mizoram team te hi sponsor ve ta se, Mizo player-te hahdam deuh zawkin an awm thei ang.

5. Players thlan chungchangah a khelhna hmun leh hun tur a zira player thlan tur kan nei ve ta thluah mai. Hei hi hmasawnna a ni. Tun tumah hian Kolkata League-a tawnhriat ngah tak tak koh loh zingah an awm. Inhliam vanga khel thei lote an awm a nih chuan thuhran.

6. Player-te pawhin ram leh hnam thil tak zet a ni tih hriain, thinlung leh tih tak zeta khel turin an rilru pawh an inbuatsaih a ngai hle. Ram leh hnam tana theihtawp chhuah tluka hlu hi a awm dawn chuang em ni?

7. Sorkar lamin Mizoram inkhel chanchin a ngaihven hle. Chutiang bawkin an inbuatsaihna kawngah pawh theihtawp a chhuah ang. Mahse tun ai hian la tang deuh se, tih tur leh tih theih a ngah dawn si a.

8. Inbuatsaihna hun kan nei lo tih reng hi a fuh lo,state dang pawh an inbuatsaih thei a, Mizoram hian a theih lohna bik tur a awm dawn em ni?

Sawi tur a tam mai, tarlan tak ang khan heng point kan chhawp chhuah te hi MFA, Mizoram sorkar leh team kaihruaitute demna lam a ni lo. Inzirna tur kan neih te kan tarlang mai chauh zawk a ni.

Read more...

Football Leh Mizo

¢ Hmingsanga

Mizote’n infiamna kan ngainat ber chu football a ni. Mizo mipa tawh phawt chuan kan khel a ni deuh ber. Mizo zingah football tuipui lo kan vang hle. Mahse Football kan khelh tanna erawh a la rei lo. Kum 100 em pawh kan la khel lo.


1954-ah Pu Lalsangliana Ex.MP, Pu HK Bawihchhuaka, Pu Lalhmingthanga (P&Sons) te leh midangte'n Aijal Sports Association tiin pawl an din a. Anni hi Mizote tana football kawng sial hmasatute an ni. Tlang ramah zawl a vang bawk nen football field mumal pawh a awm lo, zawl remchang deuh, awih tlan deuh te thleng khan inkhelh nan hman a ni. Football chu tihlar tumin Aijal Sports Association chuan theihtawpin hma an la a. Khatih lai pawha field tha ber Sipai lammualah heng hruaitu hmasate hmalakna hian football chu an khel ve tan a ni.

Football tuichilh an pung tual tual a, Pachhunga Memorial Football Trophy leh Chhota Lal Seth Shield inchuhin tournament hlawhtling tak an lo piang ta. Hetih hunlai hian India ram chhung football tournament lian ber Santosh Trophy te chu a rim a ra pawh kan la hre pha lo.

1962 khan 1st RK Jain Memorial Football Tournament-ah Aizawl XI an champion a. Hockey lar vanglai a ni a, mahse football khel an kiam phah chuang lo. 1972-a UT-ah Mizoram hlankai a nih hnuah Aijal Sports Association chu Mizoram Sports Association tiin a hming thlak a ni a, 1973 khan football pawl pawh a hrangin a lo ding ve ta. Hei hi Mizoram Football Association din kum a ni.

Mizoram Football Association mumal taka din a nih hnu kum thumna, 1976-ah khan inthlanna mumal tak neih a ni a, chuta president hmasa ber chu Pu Lal Thanhawla, tuna Mizoram chief minister hi a ni.

1987-ah All India Football Federation hnuaia inziah luh a ni a, MFA chuan AIFF hnuaia a inziah luh kum hian a vawi khatna atan Santosh Trophy-ah team a tir nghal.

Kan Chhehvela Kan Chetna
Mizoram chu AIFF hnuaiah a inziah luh tawh avangin India ram chhung hmun hrang hrang leh ram pawn thlengin inkhelin kan feh chhuak ve ta mawlh mawlh mai. Kan state thenawma tournament lian tham tehchiam lovah te phei chuan hlawhtlinna kan hmu ve ta zeuh zeuh. Heng hian 'phurna' nasa tak siamin India ram pum huapah pawh kan nep bik lo ang ti chungin theihtawpin hma lak chhunzawm a ni.

India ram pum huap anga kan chetthatna hmasa chu 1989 khan National Junior Football Championship, Shillong-a khelh kha a ni a, Mizoram chuan semi final a thleng a nih kha. Hei hi Mizoram football chanchin ziaknaah chuan thil chhinchhiahtlak leh hriatreng tlak a ni.

1991-ah Thimphu khawpuiah, Bhutan lal King Jigme Dorji Wangchuk Gold Cup-ah Mizoram Police an champion a, hei hi India ram pawna Mizoram team champion hmasak ber a ni. Champion team lo hawte kha Lammualah mipuiin ropui takin an lo hmuak nghe nghe.

1980’s tawp lam leh 1990's tir lamah Mizoram chhung, a bikin Aizawl khawpuiah inkhel hmuhnawm tak tak en tur a awm deuh reng a, Mizo mipuiin football kan hlutin kan ngaisang a, football star-te pawh an langsarin mite hriat an hlawh hle. Rawltharte an inlar tan a, Mizoram chu India ram football inelnaah a fehchhuak ve ta deuh reng bawk.

A te Lamah Kan Lian
National Under-16 Football Championship-ah team kan tirchhuak a, champion em ni lo mah se result tha tak tak an hawn deuh zel. Sports Department pawhin kum tinin Subroto Mukherjee Cup khel turin team a tir ve reng bawk a, India ram naupang zingah a ti tha pawl kan ni reng.

Vanneihtlak takin 1998 khan Subroto Mukherjee Cup Under-14 team chuan final an thleng a, hemi kum hi alawm Mizoram Football chanchin kan sawi apianga kan hriatreng tur chu ni. India ram hian Mizote hi football-ah chiang lehzuala min hriat theihna tur atana kan bultanna hmasa chu a ni.

Mizoram team-a an striker, he tournament-a top scorer, South Vanlaiphai naupang, Chhinga Veng-a seilian S Malsawmtluanga chu India rama football zirna tha ber, Tata Football Academy chuan an hnuaia football zir turin an thlang a nih kha. Hei hian Mizoram Football hmel chu a thlak danglam dawrh a ni ber e.

Hemi hnulawk hian Malsawma (Bawngkawn), Vanlalrova (Kolasib) Jerry Zirsanga (Khawlailung) te chu TFA zawm tur hian thlan an ni ve leh. Heng mite hian Mizo naupang rilruah chona a siam a, a fuih bawk. Tih tak zeta football khelh duhna chu an thinlunga 'aw rawl" ring a ni ta.

Chu awrawl chu Mizo naupang thinlungah a ri zui ta zel a, 2001 a lo her chhuah meuh chuan Subroto Mukherjee Cup U-17-ah a vawi khatna atan champion kan ni ta hial mai. Thuk zawka football luhchilh tum Mizo rawlthar zingah an pung a, hmalama 'eng' awm chu panin an kal ve ta.

Chanchin tha Thlentute chu
2001 kha 1998-a Tata Football Academy zawmtu S Malsawmtluanga (Mama) TFA atanga a chhuah kum a ni. India rama club tha ber ti hiala chhal ngam East Bengal a zawm a, Kolkata Derby-ah an hmelma kumhlun Mohun Bagan nena an inkhelh tum pawhin hnehna goal a khung tih thawmte chuan Mizo mipuite a tiphurin chakna thar a siam ti ila kan sawi sual awm lo e.

Mama chuan India ram chhungah Mizote hi tute nge kan nih tih pholangin, India ram football ngaihventute chuan Mizoram lam an lo hawi ta fur mai. Mama chuan Kolkata khawpuiah ngaihsan a hlawh , chumi rual chuan he hnam hi football hmangin sang takah a pholang a ni. A pet goal changin mipuiin an bawr nasat lutuk avangin thuhruk te pawh a ngai ta hial mai.

'Tulunga' a ni emaw 'Mama' a ni emaw, S Malsawmtluanga chu Mizo tlangval a ni reng a, a ropui zual zel. Indian football-ah a lai luma min hruai luttu leh hmahruaitu chu Mama hi a ni chiang.

Hemi kum vek hian Asian Under-17 Football Championship-ah India aiawh turin Jerry Zirsanga, Vanlalrova, Malsawma leh Lunglei rawlthar Lalmuankima te thlan an ni a, anniho hian India team chu ropui takin an chetpui. Malsawma leh Jerry Zirsanga phei chu Asian All Star team an thlan zingah an tel ve hial. National level mai ni lo, Asian level-ah pawh Mizo rawltharte chanchin tha thlen hian Mizo naupangte leh mipuite thinlungah football a tinung zel a, Subroto Mukherjee Cup under 14-ah Mizo naupangte an champion kum a lo ni leh zel bawk.

2003- kum tha
2003 a lo herchhuak a, he kum hi Mizoram Football tan kum tha a ni, Mizo football ngainatute chuan an theihnghilh tawh ngai lo ang.

Mizoramin football khawvela a tawn san ber kum a ni a, Mizoramah football boruak a alhin a alh a ni ber mai. Aizawl khawpuiah Central YMA-in football inelna lian tham tak a buatsaih a, chumi hnu lawkah National Under-16 Football Championship, North East Zone Qualifying Round chu Lammualah nghah a ni.

TFA lama Mizo player-te’n chanchin duhawm an thlen zel bawk a, Ireland-ah khawvel rawitharte inelna lian ber pawl, Milk Cup-ah India Under-18 aiawhin Jerry, Rova leh Malsawma te an kal a, an khel tha em em. Amaherawhchu an thleng sang lutuk lo.

Ireland atang hian 2003 July thlaah Wales ram an pan a, chutah chuan Ian Rush Inter National Youth Tournament an khel a, India chu champion team an ni ta. Europe-a India an champion vawi khatna a ni a, champion team-a an player pawimawhte chu Mizo rawlthar pathumte an ni. Malsawma chu top scorer a ni nghe nghe.

Heng thawm ngaihnawm tak hian Mizoram a fan a, footballer lo hawte hmuahna inkhawm ropui tak buatsaih a ni thin bawk nen, Mizoram Football boruak a alh hluah hluah a ni ber e.

August thlaah National Under-16 Football Championship chu Lammualah khelh a ni a, he football intihsiakna hi Mizo mipuite’n an hlut hle. |um danga an la tih ngai loh angin Mizoram team kawr rawng, kawr sen hain Lammualah mipui an khat tlat thin a nih kha.

Mizoram team-in final an thleng a, final-a Meghalaya nen an inkhelh tuma mipui pungkhawm chu, Mizorama tum khata mipui punkhawm tam ber tum a ni hial mai thei. Mizoram chu an champion a, Mizoram lamah hian goal khat mah a lut lo.

He Mizoram team atang hian India aiawha khel turin player thahnem tak thlan an ni.

Kum tawp lamah Subroto Mukherjee Cup khelin Mizoram chuan Under-17 leh Under-14 team a tir a, he Mizoram team hnih hi an champion leh ta ve ve bawk a, football boruakin Zoram a chiah hneh hle.

2004 leh 2005-ah National Under 16 Football Championship-ah Mizoram chu an champion leh a, Mizote hi India ram football-ah a ber ni thei turin talent kan nei tawk tih chu kan naute result-in a nemnghet zel tia sawi zui a ni.

Tunah phei chuan Mizo player-te'n India ram club tha ber berah an khel pha tawh a, India ram champion club-a team captain te hial kan ni phak ta.

Mizoram chu ‘football thiam state’ tiin min hre tan tawh. All India Football Federation honorary secretary meuh pawhin football-a Mizoram than chakzia chu India ram football hruaitute kalkhawmnaah a sawi chhuak tawh bawk.

Hetiang taka football-a hma kan sawn theihna kawngah hian media lam an thawk hlawk hle a, TV leh radio kaltlanga international media hrang hrangte thu kan dawn piah lamah, local chanchinbu leh TV-te hnathawh hi a fakawm tak zet a ni.

1954-a Aijal Sports Association dintute kha chuan tuna kan dinhmun tawn mek hi an thlir lawk thiam kher lo ang a, hruaitu hluite kha la dam kim se, lawm avangin kut an beng ve ngei ang. Mahse,tunlai thangtharte hi an dinhmun tawn mekah kan lung a la awi kim lo a, player tlem tete hlawhtlina hi hnam pum hlawhtlinna a la tling lo a, hei aia sang hi kan thleng thei tih hriaiin, India ram football-a Mizote rorel hun thlirin hun an hmang mek a ni.

Read more...