Sunday, September 19, 2010

Kan hun tawng zingah Khawkhawm a pawi ber mai...

"Ka duh ber chu thih a ni mai... kan awmna grouping centre piah, daiah kalin Pathian hnenah ka va tawngtai thin a, ka nunna la turin ni tin ka dil thin. Khang laia ka duh ber chu thih a ni tawp," tiin khawkhawm tuartu pakhat chuan a sawi.

Rambuai laia khawkhawm chungchang zirhona, Zoram Research Foundation (ZoRF) te buatsaih, 'International Seminar on Grouping of Villages' chu September ni 6 zanah Tourist Lodge-ah larsap MM Lakhera-in a hawng a, ni 7,8 leh 9-ah te chhunzawmin, ni 9-ah hian chief secretary Vanhela Pachuau-in a khar a ni.

Seminar-a paper present-tu pakhat, Mizoram University-a psychology zirtirtu Dr HK Laldinpuii Fente chuan khawkhawm vanga tawrhna chungchang a zirchiannaah, khawkhawm tuartute'n rilru lama natna hrang hrang an nei nasa hle tih a hmuh thu a sawi.

Khawkhawm tuartu leh tawngtute a kawmte tawngkam hrang hrang a sawichhuak a, "Kan khaw pitar pakhat chuan a thih dawn thleng khan eng dang mah pawh a sawi thei lo, ‘Sikh-ho kha chu an va sual tak e aw, hmeichhia te an lo khawih a’ tih bak... a thih dawn thleng khan a sawi a sawi mai a ni," tia mi pakhatin a sawi thu pawh a sawichhuak.

"Khawkhawm sawi hi chuan ka hnual rawih zel... tunah chuan thawnthu hlui sawiin kan sawi thei tawh a, nuih te pawh nuihpui hawk hawk thei tawh angin lang mah se kha kan thil tawrh rapthlak tak kha nuihpui chi a ni lo... dik chiah chuan, tun thleng hian khawkhawm chungchang sawi chuan rilru hi a hnim ruih mai a ni," midang pakhat pawhin a ti niin Dr HK Laldinpuii Fente chuan a sawi.

Khawkhawm tuartute khan rilru lam natna hrang hrang- anxiety, tension, depression te an nei nasa tih a sawi a, a hnu zelah pawh nghawng neiin, 'Posttraumatic stress disorder' an la nei nasa tih a sawi. Rilru lam natna vanga natna awm thei- BP tha lo, lung lam natna, pum tha lo, dermatitis (vun lam natna) thlengin an nei tih a sawi bawk.

Khawkhawm vangin khaw pakhatah khaw hrang hrang khalhkhawm an ni a, an awmkhawmna khaw tharah chuan khawchhuak 'feeling' an nei nasa hle tih sawiin Dr HK Laldinpuii Fente chuan, tun hmaa midang tanpui thinte khan rilru hran an lo pu ta a, hei hian Mizo nunah nghawng a nei tih a sawi.

Assam chief secretary hlui Vijendra Singh Jafa chuan: "Khatiang ralrel kha India hian tunlai hian hnam tenaute lakah hmang leh se chu, he kum sangbi tharah hian media zingah lehnghal, ram chhung leh ram pawnah insawifiahna tur a ngah khawp ang, 1960s vel ang mai mai kha chu a ni lo ang," a ti.

Ani hian seminar rawn hmang thei lo mah se a paper a rawn thawn a, 1967 leh 1970 inkara khawkhawm khan Mizote thinlungah ser lian pui a hnutchhiah tih a paper-ah chuan a ziak a, "Mizote thingtlang nun nuam tak chu kumkhua atan a thi ta a ni," ti hialin a sawi.

Rambuai laia Aizawl Citizens Committee hruaitu Rev Lalngurauva Ralte chuan khawkhawm kha rapthlak a tih thu a sawi a, Mizo hnam nun tichhetu ni hiala a ngaih thu a sawi.

Grouping centre-a khalhkhawm an nih hnuah an buh kalsante chu hal zui a ni a, hal lohte pawh lak lohvin a tawih ral a, mipuiin ei tur an nei lo thuai niin a sawi. Khatia mipuiin ei tur an neih loh khan sipai lam chuan 'control' buhfai leh atta an sem a, mipui chu an thuhnuaia kun lo thei loin an siam ta a ni, a ti.

Mipui chu an dinhmun a phet chhe vek (uprooted) a, mahni ke ding leh ei zawng mumal thei pawhin an awm lo a ni, a ti bawk.

"Mahni thawhchhuah ei a awm tawh lo a ni," Rev Lalngurauva chuan a ti a, khawkhawm hian Mizo nun leh hnam nun a ching let nasa tia sawiin, Mizo nun mawi a awm ta lo a, sakhuana leh nun dan tha ai chuan taksa himna leh ei tur ringawt chu mipui ngaihtuah leh buaipui ber a ni lo thei lo tiin a sawi. "Sipai laka tlaktlumna a nih dawn chuan mahni rinawmna pawh hralh duhna a lo awm ta a ni," a ti.

Rev Lalngurauva Ralte hian rambuai laiin buhfai an sem thin tih a sawi a, a tirah chuan Mizo pa reng rengin "keini chu kan tam lo e, thenawmte pe rawh u" an ti thin nia sawiin, khawkhawm hnu-ah chuan "kei kei kei" tih vk a ni ta niin a sawi!

Institute for Defence Studies and Analyses, New Delhi-a research fellow Ali Ahmed pawhin, "Mizoram atanga kan zirchhuah chu, khawkhawm hi India ramah tih nawn chi a ni lo tih hi a ni," a ti.

Prof Sajal Nag chuan khawkhawm chu lung in nen tehkhinin 'open prison' tiin a sawi a, Mizo mipuite khungkhawma thunun tumna nia a ngaih thu a sawi.

Prof C Nunthara chuan khawkhawm hi a hlawhchham niin a sawi a, India sorkar beisei angin mipuiin MNF an thlawp loh phah lo a, a ti chak zawk mah niin a sawi. 1986-a MNF leh India inremna nen pawh a inkaihhnawih lo a ni, a ti. Thlawhhma lak theih a nih loh avangin an tam phah tep a, chu chuan khawpui a ti thang hluai a, industry lama hmasawnna awm si lovin Aizawl khawpui chu a pawngpaw than hluai niin a sawi bawk.

Sawihona huna sawitu pakhat, Rev Lalzawnga chuan rambuai laia a awmna, Lawngtlai-a thil thleng a sawi a, sipaiin khua khawm an duh avangin Lawngtlai chhehvela VC-te an ko khawm a, khawkhawm ngen turin an nawr niin a sawi. Vawi thum khawkhawm ngen tura an tih hnuah sipaite chuan tharum an thawh ta niin a sawi a, VC te chu a letlinga khaiin an vua a, mipuiin an thih mai hlauin khawkhawm ngenna lehkha ziak mai turin VC te chu an rawn ta a ni, a ti.

A sawi zelnaah Rev Lalzawnga chuan regional council huamchhunga khawkhawmah chuan rangva sem a awm ve lo niin a sawi a, khawkhawmna hmuna awmte chu an dinhmun a hrehawm hle tih a sawi. Pastor tan pawh bial fan a hrehawm hle tih sawiin Rev Lalzawnga chuan inah hian thutna tur hmun tak ngial pawh a awm thin lo tih sawiin, "Kan chhuah hlan an nghakhlel em em mai thin a… Pastor nih pawh hrehawm tak a ni," a ti.

MNF War Council secretary thin Vanlalngaia chuan Mizoram mipui 80%, khaw hrang hrang 516-a chengte khaw 110-a sawikhawm a, thlawhhma pawh la hlei thei lova an awm chu Concentration Camp-ah an ngai tih a sawi a, khawkhawm chu Mizo chanchina hun thim berah MNF chuan an ngai tih sawiin, grouping centre-ah hian hriselna lam thil ngaihtuah miah lovin Mizo mipuite chu ek beng an ni, a ti.

Mizoram Assembly speaker hlui, zalenna suala rammu thin Lalchamliana pawhin khawkhawm chu Mizote tan chuan 'concentration camp' a ni tiin MNF chuan an la sawi reng tih a sawi a; khatih lai khan MNF sipaite chu a theih anga tam India sipaite bei tura tih an nih avangin a theihna hmun apiangah an bei a, inkahna leh inlambunna a tam lai ber a ni, a ti.

Sawihona hunah Mizoram University political science zirtirtu Lallianchhunga chuan, khatih lai khan hel turin right kan nei tiin a sawi. Lockean Social Contract theory hmanga chhutin, India sorkar khan human rights min pek loh avangin 'right to rebel' MNF khan an nei, tiin a sawi a ni.

Lalhmingliana Saiawi chuan rambuai lai khan mipa an him lo zual nia sawiin, mipa tan chuan thih mai theihna tur a tam tiin a sawi a, chuvang chuan hmeichhia pawh an venghim zo lo thin nia a hriat thu a sawi.

Col Lalchungnunga chuan rambuai lai khan, 1966 atanga 1976 thlengin India sorkarin Mizote kha India sipai atan a duh lo a, Mizo tlangval an la duh lo tih a sawi. A sawi dan chuan, hei hi vawiin thlengin Mizote'n an la tuar a, Mizo tlangval sipai lal pawh an tlem phah a ni.

Thangtharte'n rambuai chanchin an vei lo nia sawi an awm a, RK Thanga chuan hei hi hnialin, 1966 March ni 5-a thlawhna hmanga Zoram beih a nih chungchangah pawh MZP-in India sorkar chu ngaihdam dil turin an phut tih a sawi.

Mizote independence sual chhan ber chu an duh loh ber India hnuaia awmtir an nih vang a ni, tiin Dr Kenneth Chawngliana chuan a sawi.

Sociologist, politician ni ta Dr Kenneth Chawngliana chuan Mizote duh ber chu independence a ni a, chumi hnuah crown colony niin India hnuaia awm chu a pathumna chauh a ni, a ti.

"Mizoten independence kan sual chhan ber chu India-a hi kan duh ber a nih loh vang a ni," a ti.

India indepedent atanga kum 20 chhung (1966) thleng khan India-in Mizote a enkawl dan chu Mizote tan hian a lungawi thlak loh a, tunah pawh hian a lungawi thlak chuang loh, Dr Kenneth Chawngliana chuan a ti bawk. Development programme-ah India-in Mizote tana hna a thawh dan a lungawi thlak loh nia sawiin, hemi chungchangah hian Assam sorkar a dem lo a, India sorkar a dem tih a sawi.

Tun dinhmuna India-in Mizoram a enkawl dana lungawi thlak loh a tih dan a sawinaah Dr Kenneth chuan, tun thlengin Mizoram chuan central minister pakhat chauh a nei, a ti. India hian tuna kan dinhmun leh awm dana lungawiah Mizote hi min ngai tur a ni lo, a ti bawk.

Thusawitu dang Keihawla Sailo chuan India rama Mizoram a beh dan hi a dik lo niin a sawi a; India independent dawn laia political party awmchhun Mizo Union chu 1946-a din a nih chauh avangin mipui aia a la awh zo lo, a ti. Tin, khatih lai khan a ram leilunga thuneitu (land owner) chu lalte an ni, a ti bawk.

Keihawla chuan British hun lai hian Mizoram chu tribal area a nih thu leh British India-a chhiar tel a ni lo, a ti a; hei hi nimina academic session hnuhnung ber kaihruaitu Lalkhama IAS (Retd) chuan Lushai Hills hi British India hnuaia Assam province-a awm a nih avangin India ramah a tel a ni, tiin a sawi thung. British India hnuaia Mizoram tel leh tel loh chungchangah kalkhawmte reilote an inhnial zui deuh nghe nghe.

Denghnuna, IAS (Retd) pawhin khawkhawm chungchangah lehkha pawimawhte hi India sorkarin mipui hmuh theiha dah (declassify) tur leh hemi chungchanga white paper siam tura a duh thu a sawi.

Dr Samuel Vanlalthlanga chuan India hian Mizoram leh hmarchhak pum hi colony angah a la ngai nia a hriat thu a sawi a, sipaite hian human rights ngaih pawimawh nachang an la hre lo hle nia a hriat thu a sawi bawk. Hetiang a nih avang hian India tan chuan Armed Forces Special Power Act (AFSPA) pawh hi hman theih nia a la ngaih loh thu Dr Samuel chuan a sawi a ni.

Seminar hian ngaihhlut a hlawh hle a, ni thum chhungin I&PR Conference Hall-ah thutna rembelh a ngai ziah a ni.

Seminar kharna huna khuallian, chief secretary Van Hela Pachuau chuan rambuai vanga Mizote tawrhna hi theihnghilh tur a ni lo tih a sawi a, hetiang seminar hi neih fo tul a tih thu a sawi. Chutih laiin India laka lungawi lohna chawhthawh nana hman tur nia a ngaih loh thu a sawi a, Mizote hian loh theih loha India nih pawm a ngai tawh nia sawiin, India-in sepecial category-a daha a enkawl dan pawh hriatpui ve tur a ni, a ti.

Seminar huaihawttu Zoram Research Foundation (ZoRF) chuan hetiang hi nakum hian New Delhi-ah neiha Mizote tawrhna zau zawka vawrhchhuah an tum niin an pawl general secretary Rochamliana chuan a sawi.

Related Posts :



1 comment:

  1. Keini khawkhawma tel ngeite hi min han sawm ve ta che u Please

    ReplyDelete